Nửa Thế Kỷ Việt Nam

 

 

 

 

CHƯƠNG XI

Làm thơ trong tù

 

 

Trong tất cả các tác phẩm văn học, những tác phẩm viết về tù ngục được coi là những kiệt tác. Kiệt tác không hẳn bởi giá trị văn chương mà là do tính chất thể hiện nội dung bằng tất cả tự sự mà tác giả, như tâm trạng của nàng Kiều khi hầu rượu Hồ Tôn Hiến: “Một cung gió thảm mưa sầu/ Bốn dây rỉ máu trên đầu ngón tay” để diễn đạt nỗi lòng và cảnh ngộ. Trong kho tàng văn học sử nước ta, thơ tù hầu như không có. Suốt một thời kỳ Văn Học sử Việt Nam chỉ có một áng thơ tù duy nhất, đó là Tự Tình Khúc của Cao Bá Nhạ.

 

Cao Bá Nhạ là cháu gọi Cao Bá Quát bằng chú. Năm 1854 Cao Bá Quát theo Lê Duy Cự khởi nghĩa chống triều đình nhà Nguyễn. Việc không thành, nhà họ Cao bị tru di tam tộc. Cao Ba Nhạ sau 8 năm trốn tránh, cuối cùng bị bắt giam; bị bức hại vô cùng oan khiên bởi một thứ luật pháp cực kỳ phi lý và bất nhân của chế độ phong kiến. Cao Bá Nhạ đã viết Tự Tình Khúc trong cảnh ngộ oan ức đến ứa máu ấy:

 

Cảm hoài khi tựa mấy câu

Nghêu ngao đồng tử tiêu sầu năm ba

Đuôi con mắt châu sa thấm giấy

Đầu ngón tay máu chảy pha son.

 

Tự Tình Khúc là một tác phẩm gồm trên 600 câu thơ mà nhà văn Ngô Tất Tố cho rằng “đọc hết... tưởng đến cái kết cục thê thảm của tác giả, thiên cổ phải chau mày nghiến răng”.

 

Sang thời kỳ Văn Học Sử Việt Nam ở thế kỷ 20 rất hiếm hoi những ấn bản thơ tù có sức mạnh tác động đến cả một giai đoạn lịch sử của dân tộc, mà phải đợi đến biến cố chính trị 30-4-1975 khi miền Nam Việt Nam rơi vào tay CS. Nửa đất nước tự do bị sụp đổ, mọi giá trị tinh thần bị đảo lộn, đời sống người dân bị bóp nghẹt. Hầu hết trong giới nhân sĩ trí thức bị khủng bố, tù đày. Và chính từ lớp sĩ phu thời đại đó đã hình thành một trường thiên thơ ca tù ngục vô cùng cảm động và phong phú. Cho tới nay chưa có một công trình nào có tính cách vận động quy mô để sưu tập, đúc kết và biên soạn thành một tác phẩm đồng bộ, mang tầm vóc tương xứng với biến cố lịch sử 30-4-1975.

 

Ở trong tù có rất nhiều người làm thơ. Có những nhà thơ “bất đắc dĩ”; có những nhà thơ “nghiệp dư”. Thơ bật ra từ những ẩn ức, đau đớn, uất nghẹn.... Thơ Tù, do đó là lời chứng của những nạn nhân truyền đạt đến các thế hệ tiếp nối theo dòng lịch sử và văn học sử nước nhà.

 

Những ngón đòn độc địa trong các trại tù cải tạo, qua những nhà-thơ-tù-nhân-chính-trị, tù-nhân-lương-tâm viết từ trái tim rướm máu, từ những nỗi quặn đau, tủi nhục, thể hiện bằng sự khẳng khái hào hùng, nhân bản mà tác giả ghi lại như một “lời chứng”, một kỉ niệm cho mình và cho đời.

 

Nhà thơ Tô Thùy Yên đã ghi lại cuộc hành trình trên đường lịch sử từ Nam ra Bắc với những chấn động hung hãn của thời đại. Còn nỗi đau đớn tột cùng nào bằng nỗi đau khi nhà thơ nghe cả hồn mình bị đoàn tàu cán nghiến:

 

Ngồi đây giữa những phân cùng bụi

Trong chuyển dời xung xát bạo tàn

Ta trở thành than, thành súc vật

Tiếng người e cũng đã quên ngang

...

Đã mấy năm nay quằn quại đói

Thèm ăn như đứa trẻ con nghèo

Mẹ ơi, con nhớ thời thơ dại

Nhớ miếng ăn mà mẹ chắt chiu

(Tàu Đêm)

 

Tàu Đêm của Tô Thùy Yên là tàu hỏa, còn có những chuyến tàu đi từ Tân cảng Xa Lộ ra biển Bắc, nỗi kinh hoàng ập lên thân phận người tù cũng không kém. Nhà thơ tù Nhất Tâm Lê Bá Phùng, cũng đã ghi lại: 

Bốn ngày dài trên biển nhồi sóng lắc

khối tù nhân ói mửa mật xanh

Người với phẩn chung nhau khốn đốn

Dưới hầm tàu la liệt hôi tanh

(Viễn Xứ Lao Trung)

Phan Nhự Thức với bài “Thơ Tình Trong Trại Cải Tạo”:

 

Đã cạn dòng thơ từ buổi đó

Buổi xa rừng chim cất giọng khan

Chiếc lồng nhỏ giam đời bé nhỏ

Cõi ngồi mơ là dấu chấm than

....
Chỉ còn lại muỗi ruồi ve vãn

Nỗi buồn dài buồn tủi thịt da

Mắt sâu thẳm nửa đời chờ sáng

Một người tù gối mộng xót xa...

 

Nhà thơ Nguyên Huy từ Bắc chuyển về cùng trại Z30A với tôi. Lúc trong tù tôi đã được đọc bài thơ “Hai Hàng Cây So Đũa” anh viết sau khi vợ đến trại tù Z30A thăm, từ biệt trước khi vượt biên. Bài thơ được người bạn tù gần gũi với tôi, anh Nguyễn Thành Trọng, tức nhạc sĩ Trọng Minh phổ nhạc từ trong tù, đã được đưa vào trong một DVD của Asia.

 

Hai hàng cây so đũa

Đứng lặng nhìn xe qua

Lên thăm anh lần cuối

Hàng cây cũng nhạt nhòa

Đường còn chao sóng biển

Trùng dương thật mênh mông

Bờ tự do réo gọi

Hợp tan rồi có không?

 

Cố thi sĩ Trần Thúc Vũ trong vực sâu lao lý mãi từ rừng núi Hoàng Liên Sơn vẫn nhìn lên bầu trời cao rộng:

 

Ta từ sóng nước tương phân

Đó hồn lau sậy đây thân cát lầy

Ngựa cùng ganh sức chim bay

Vực sâu vẫn một cánh tay níu trời

 

Nhà thơ Diên Nghị đón tết mừng xuân ở rừng Yên Bái, đã ngậm ngùi nhưng vẫn kiên định sắt son:

 

Ba tết lướt qua tù cải tạo

Khổ sai lao động rã mòn hơi

Trang sử ngàn năm sau thua trận

Tình nhà nghĩa nước thuở nào nguôi

Kề nhau ngồi sát chuyền hơi ấm

Mắt sáng niềm tin, lửa rạng ngời.

 

Nhà thơ Lê Nguyễn, người tù 13 năm khổ sai khi lên xe từ giã chốn địa ngục rừng hoang, hố phân ruộng đỉa, cảnh ngộ kiếp người như đầu thai vào loài thú vật đã đưa tay vẫy chào những năm tháng hãi hùng ghê rợn, vẫy chào những người còn ở lại, vẫy chào những bóng dáng oan hồn của bạn bè chiến hữu nằm lại bên đồi lau, góc núi:

 

Thôi nhé chào em – trái núi, ngọn đồi

Ruộng đỉa hố phân, rừng giang bãi nứa

Chào đêm đông giữa nhà đốt ba đống lửa

Sáu áo ba quần vẫn rét cóng xương

Xin chào nhé em – bể mắm vại tương

Dòi lúc nhúc ngàn con

Đành lãnh về nhắm mắt chia nhau nuốt vội

Mẹ Việt Nam ơi, chúng con làm gì nên tội

Người nuôi người hay người nuôi ngựa trâu?

Chúng tôi về đây (sau 13 năm lưu đày)

Các anh còn ở lại

Biết nói sao hơn, trước nỗi tình này

Rồi sẽ đêm đêm quanh đồi lau bãi sậy

Vất vưởng bóng oan hồn

cất giọng quốc canh thâu!

(Thôi nhé chào nhau - thi phẩm Giữa Dòng, Cội Nguồn 2003)

 

Tôi tin chắc Thơ Tù còn bát ngát trong hàng ngũ H.O mà chưa có ai thu thập, hệ thống lại thành một tác phẩm đồng bộ.

 

Bài thơ tù đầu tiên tôi làm trong đêm 16-6-1975 trong khi chúng tôi sắp hàng ngồi giữa sân trường Chu Văn An lúc 11 giờ đêm đến sáng để chờ di chuyển. Ngày đó đang trong thời tiết mùa Hạ nhưng bầu trời xám đục, ngoài kia phố xá im lìm, những ngọn đèn đường hiu hắt như chia sẻ tâm trạng của những người con một thời của thành phố thân yêu đang ngồi chờ “chuyến xe định mệnh”. Tôi ghi vào trí nhớ bài tứ tuyệt “Đêm Sân Trường Chu Văn An”:

 

Trắng đêm gối đất nhìn trời

Trăng sao mờ mịt đêm bồi hồi đêm

Phố trơ vơ mấy cột đèn

Trong ta lòng đã ướt mềm sương khuya.

 

Tại Làng Cô Nhi Long Thành, nơi tập trung trên ba nghìn quan chức chính phủ VNCH, buổi sáng 17-6-1975 những đoàn xe từ các điểm tập trung ở Sài Gòn - Gia Định chở người đổ xuống, cả khu vực ngọn đồi sương mù phủ kín, đen kịt, tôi nắm tay một người bạn vong niên, “Ông Già Sơn”, đọc cho ông nghe bốn câu lục bát:

 

Sương mù lấp ngọn đồi hoang

Bốn phương hội tụ một làng về đây

Biển dâu ai khéo sắp bày

Trăm năm thân thế một ngày ấy sao?!

(Ngày đầu tiên tại Long thành)

 

Ông già nhìn tôi cười và bóp mạnh tay tôi. Một tháng sau, trong khi phát hoang đồi cỏ, tôi đọc cho ông già nghe bài Đàn Ngựa Hồng Trên Cánh Đồng Hoang, ông già bảo tôi: “Anh nhớ giữ lại, về sau này mà viết ra”. Từ đó, hầu hết những bài thơ làm xong tôi đều đọc cho ông nghe. Ông thích nhất bài Đàn Ngựa Hồng Trên Cánh Đồng Hoang và Tiếng Hờn Chiến Mã (*) (ông đã mất tại Sài Gòn. Tôi có đề cập về ông trong sách)

 

Trong đời sống thường nhật của tù cải tạo giữ lấy được những bài thơ của mình đã là khó. Giữ được, đem lọt qua các cửa ải lục lọi, khám xét trước những lần chuyển trại là điều khó khăn gấp trăm lần. Thường khi làm xong một bài thơ, tôi học thuộc lòng. Cách an toàn nhất là cất giữ những bài thơ đó ở trong đầu. Lâu dần, số lượng bài thơ tăng thêm nhiều, “bộ nhớ” không đủ khả năng ghi lại nữa, tôi phải viết ra giấy. Tôi xếp nhỏ bằng nửa bàn tay để dễ giấu và dễ thủ tiêu khi có “biến”. Tại phân trại B Lam Sơn (Thanh Hóa) trong một lần lục xét đồ đạc, quần áo của tù, tôi bỏ xấp thơ vào nón lưỡi trai, đội lên đầu, hy vọng không có màn khám xét thân thể. Nhưng khi thấy một số bạn tù bị sờ nắn túi quần, bắt cởi áo, bỏ nón ra, tôi sợ hãi, tuôn mồ hôi hột. Một viên công an thấy, hỏi tôi: “Anh này sao vậy?” Tôi trả lời: Thưa, tôi đau bụng, xin cho tôi đi ngoài.” Được gật đầu, tôi chạy ra cầu tiêu công cộng, giở nón thả cả tập thơ xuống hố!

 

Đã có không ít những tù cải tạo chỉ vì một bài thơ, một lá thư, hay một bài viết mà đã bị đem cùm, bị biệt giam, bị ngược đãi đến chết.

 

Sau những lần khám xét như vậy, lại phải làm lại. Tôi chép hết những bài thơ không thuộc. Mỗi câu thơ chỉ chép ba chữ đầu, chép khít nhau thành một trang như văn xuôi, vò cho nhàu nát, nhét vào túi xách, vào túi quần áo rách và mỗi ngày học thuộc.

 

Ngoài “thơ riêng” của mình lén lút cất giữ, còn một loại “thơ chung” là thơ viết cho báo tường vào dịp Tết. Loại thơ này cũng khá đa dạng, nó phản ảnh khuynh hướng tư tưởng của tác giả. Có những bài thơ ca ngợi “cách mạng”, có những bài thơ “vô thưởng vô phạt”, hoặc có ẩn ý “xỏ xiên” chính sách ‘khoan hồng” của đảng.

 

Một lần ở phân trại C (Lam sơn), một “vị” nằm cạnh tôi nguyên là Thẩm phán Tòa án Quân sự ở số 4 Bến bạch Đằng/ giảng sư Trường Đại học Minh Đức (Mr. Lư T. H) khen bài thơ tôi viết cho báo tường, một bài thơ vô thưởng vô phạt, hay dở tùy cảm nhận từ “tư duy” của người đọc. Hôm sau tôi lén trao cho ông một bài “thơ riêng” tôi làm trong khi lội nước bì bõm, đào xới ruộng hoang.

 

Bài thơ nhan đề “Từ Cõi Hồng Hoang” có khổ đầu:

 

Ta từ giữa cõi mù sa

Dấu chân dã thú lời ca lạc loài

Tiếng ồn tự thuở sơ khai

Trút lên trần thế những lời võng ngôn

Nỗi đau chất ngất tâm hồn

Bờ vai em cũng nỗi buồn hận căm

..............

và bốn câu cuối bài:

 

Ta chờ xóa vết chân hoang

Về đem huyết sử viết trang chuyện đời

Ta chờ người lại với người

Xóa tan huyền thoại những lời võng ngôn.

 

“Vị” thẩm phán đọc xong, ông rón rén nhét trả bài thơ xuống dưới chiếu nằm của tôi và từ hôm sau không bao giờ ông lại gần tôi nữa, chỉ trừ đêm đêm nằm cạnh nhau, mạnh ai nấy ngủ.

 

Trong tù từ Nam ra Bắc, khi làm xong một bài thơ thỉnh thoảng tôi cũng trao cho một người thân tín đọc. Đọc để như một nhân chứng cho một tập Thơ Tù mà tôi linh tính, sẽ có một ngày tôi được đọc công khai, được phổ biến những bài thơ của mình trong bạn hữu.

 

Thơ trong tù có sắc thái riêng. Nó chất chứa đủ thứ, từ cọng rau, hạt muối, sợi dây xích, chiếc còng số tám đến tình yêu, tiết tháo, danh dự, và sinh mạng của một con người. Tôi không muốn đem đố kỵ, hận thù vào thơ nhưng trong khổ đau quằn quại, trong đè nén tủi nhục, thơ đã thốt lên thành tiếng và tôi đã in tập Tiếng Hờn Chiến Mã.

 

Làm thơ trong tù không khéo là “dễ chết” lắm, và không ít người đã suýt chết, đã vào xà lim vì thơ. Một vài trường hợp điển hình trong vô số trường hợp lý thú liên quan đến thơ tù. Năm 1980 khi chúng tôi còn ở trại Lam Sơn, anh Nguyễn Văn S. (Th.tá/ Phòng Giảo Nghiệm Bộ TLCSQG), một người tù, làm thơ tù bị bắt gặp, bài thơ bị tịch thu. Theo luận điệu công an gác tù thì bài thơ có nội dung “nhại theo thơ Hồ chủ tịch”, cũng ngồi trong song sắt, cũng nhìn ra sân chờ đợi được chén bo bo và tỏ ra không an tâm cải tạo. Người làm thơ tù này bị đưa ra họp kiểm điểm, một hình thức đấu tố nội bộ giữa hai phe tù “tiến bộ” và tiêu cực, trong hai đêm liền. Người bạn tù này bào chữa rằng: “... Có nhiều người khác cũng làm thơ. Và khi tôi làm xong những bài thơ tôi đều đưa cho các anh em khác đọc, như anh K. L. chẳng hạn. Điều này chứng tỏ thơ tôi không phải là thơ phản động...”

 

Dù đã viện lý do bào chữa, kết quả anh bạn này đã vào nằm xà lim ba tháng. Phần tôi, mấy ngày sau, trong một cuộc khám xét công tư trang, tất cả mọi loại sách vở, giấy tờ của tôi đều bị tịch thu hết, nhưng có mấy chục bài thơ nằm trong đầu thì họ đã không thể nào khám xét và tịch thu được.

 

Một người tù, một nhà thơ khác, anh Lê Văn Chính. tức nhà thơ Lê Mai Lĩnh khi ở một trại tù ngoài Bắc, anh bị bắt gặp và bị tịch thu một số bài thơ có nội dung "chống đối chế độ”. Nghĩ rằng sẽ bị xử bắn, hoặc ít ra cũng sẽ bị vào xà lim với nhiều trận đòn hành hạ nên nhà thơ tù này đã viết một “thỉnh nguyện thư” gửi Trường Chinh và Lê Duẩn, đem tính mạng của anh đặt xuống “chiếu bạc” để đánh cuộc với ban Giám thị trại tù (Xin xem thêm trang 365).

Với con số hàng trăm ngàn Sĩ quan, viên chức miền Nam bị tập trung cải tạo, ít ra cũng có đến hàng ngàn bài thơ tù mà sau 35 năm chưa có một tuyển tập nào quy tụ được vào một chỗ. Tôi tin chắc, nếu thực hiện được tuyển tập này, chắc chắn chúng ta sẽ có một tác phẩm lớn quý giá.

 

 

Song Nhị

__________

(*) Bài thơ đã được cố Nhạc sĩ Hiếu Anh (Trưởng ban nhạc Quân Đội trước 1975) phổ nhạc, và đã vào CD 12 tâm khúc phổ thơ Song Nhị, ca sĩ Quỳnh Lan hát).