Về giọng nói ở một nơi không có xe lam
Nguyễn
Nhật Ánh
1. Xưa nay Quảng Nam có lẽ là địa phương mà giọng nói bị đem ra trêu ghẹo
nhiều nhất nước. Nói cho công bằng, so với một số vùng miền Bắc và miền
Nam, người Quảng phát âm rất chuẩn xác các phụ âm đầu. Giọng Quảng phân
biệt một cách rơ ràng giữa âm TR và CH, S và X, D và V, R và G... Nhưng âm
giữa và âm cuối, người Quảng thường phát âm chệch.“En không en tét đèn đi
ngủ” (Ăn không ăn tắt đèn đi ngủ) có lẽ là câu nói phổ biến nhất nhằm giễu
cợt cách phát âm của người Quảng. Người ta c̣n bảo ở Quảng Nam không có xe
lam, xe đạp. Hỏi tại sao, đáp: Tại Quảng Nam chỉ có xe “lôm”, xe “độp”.
Liên quan đến chiếc xe đạp, c̣n có câu chuyện hài: Người Quảng Nam đi vào
một cửa hàng bán phụ tùng xe ở Sài G̣n, cố uốn giọng để phát âm cho chuẩn,
oái ăm sao rốt cuộc lại thành: “Bán cho tôi một cái... láp xe độp”. Người
bán sau một hồi gặng hỏi, bực ḿnh: “Lốp xe đạp” th́ nói đại là “lốp xe
đạp” ngay từ đầu, c̣n bày đặt... nói lái là “láp xe độp”. Nào có cố t́nh
lái liếc ǵ đâu, thật oan c̣n hơn oan Thị Kính! Những câu chuyện như thế,
ngẫm ra c̣n rất nhiều.
2. Nhà thơ Tường Linh sáng tác nguyên một bài thơ theo giọng Quảng, trong
đó mọi âm “ô” ở cuối câu đều biến thành âm “ơ”:
Rủ nhau vô núi hái chơm chơm
Nhớ bạn hồi c̣n học chữ Nơm
Sáng sáng lơn tơn đi nhử cuốc
Chiều chiều xớ rớ đứng câu tơm
Mùa đông tơi lá che mưa bấc
Tiết hạ hiên tranh lộng gió nờm
Nghe chuyện xóm xưa thời khói lửa
Sảng hồn, sấm nổ tưởng đâu bơm!
Nhà thơ trào phúng Tú Rua cũng có một bài tương tự, nhưng trong bài thất
ngôn bát cú này “a” biến thành “ô”:
Rứa mới kêu là chất Quảng Nôm
Ăn ḥn nói cục chẳng thôm lôm
Có chàng công tử quê Đà Nẽng
Cưới ả Thúy Kiều xứ Phú Côm
Cha vợ đến thăm chào trọ trẹ
Mẹ chồng không hiểu nói cồm rồm
Thêm ông hàng xóm người Hà Nội
Chả hiểu mô tê cũng tọa đồm.
Cả hai bài đều hay.
3. Trong tác phẩm Quán G̣ đi lên của tôi, nhân vật chính là một cô gái xứ
Quảng: con Cúc “nước mắm Nam Ô”. Con Cúc phục vụ trong quán Đo Đo “chuyên
bán các món ăn xứ Quảng”, nói giọng Quảng đặc sệt. Lúc con Cúc mới vô làm
ở quán, xảy ra câu chuyện sau đây:
“Khách đ̣i mua bánh bèo đem về, con Cúc kêu con
Lệ:
- Chị kiếm cho em cái “bô”!
Chữ “cái bao” qua cái giọng nguyên chất của con Cúc biến thành “cái bô”
khiến con Lệ thừ ra mất một lúc. Rốt cuộc, tuy không hiểu con Cúc kiếm cái
bô làm chi, con Lệ vẫn vào toa lét cầm cái bô đem ra:
- Nè.Con Cúc ré lên:
- Trời, lấy cái ni đựng bánh bèo cho khách răng được?”
Như vậy, giọng Quảng Nam không chỉ xuất hiện trong những câu chuyện tiếu
lâm dân dă, mà c̣n đi vào cả văn thơ. Ở đây, không thể không để ư đến một
điểm đặc biệt: nhà thơ Tường Linh, nhà thơ Tú Rua và tôi đều là... người
Quảng Nam. Và tôi e rằng những mẩu chuyện cười về giọng Quảng đa phần đều
do người Quảng Nam sáng tác.
4. Người Quảng Nam sao lại đem cái giọng của quê ḿnh ra giễu cợt? Hỏi vậy
là chưa hiểu đúng cốt cách người Quảng. Chỉ những cộng đồng tự tin cao độ
và có óc hài hước mới không ngại “tự trào” về ḿnh. Ở đây có điều ǵ đó
tương tự thái độ của người dân xứ Gabrovo (Bulgaria): họ sáng tác những
câu chuyện cười về tính keo kiệt của ḿnh, thậm chí c̣n thành lập cả một
nhà bảo tàng nghệ thuật trào phúng Gabrovo để lưu giữ và t́m cách quảng bá
những giai thoại cười ra nước mắt đó ra thế giới. Nếu để ư, bạn sẽ thấy
trong những bàn trà, cuộc rượu, chính dân Quảng Nam là những người kể một
cách sảng khoái nhất những mẩu chuyện cười về giọng Quảng chứ không ai
khác. Những người dân của xứ “xe lôm”, “xe độp” đó cũng là những độc giả
đón nhận những vần thơ “tự trào” của Tường Linh, Tú Rua một cách vô cùng
nồng nhiệt.
5. “Tự trào” là xét về phương diện thái độ. Nhưng nếu chỉ thuần đề cao
khía cạnh tinh thần, những mẩu chuyện khôi hài, những vần thơ cuốn truyện
nói về giọng Quảng đă không được dân Quảng tâm đắc đến vậy. Bên cạnh sự
thích thú, c̣n có sự thân thương. Nhất là những người Quảng tha hương, đă
bao nhiều năm không được sống trong khung cảnh quê nhà, bây giờ bỗng đọc
thấy, bỗng nghe nói chữ “con tơm” thay v́ “con tôm”, “cái bô” thay v́ “cái
bao”, “thôm lôm” thay v́ “tham lam” tự nhiên thấy bao nhiêu kỷ niệm ấu thơ
ùa về. Cái giọng nói mộc mạc, quê kiểng đó là giọng nói của ông bà, cha
mẹ, thầy cô, bạn bè, hàng xóm láng giềng mà ḿnh đă quen tai từ nhỏ, ngay
từ lúc c̣n nằm u ơ trong chiếc nôi ru. Chất giọng đó đă ngấm qua bao mưa
nắng, trải qua bao băo giông của thiên nhiên và cuộc đời mà h́nh thành và
trụ lại cho đến hôm nay. Nó gợi lên những vùng đất, những mặt người, những
kư ức mà người Quảng xa xứ nào cũng chất chứa trong ḷng như một hành
trang vô h́nh. Nó là một giá trị phi vật thể, không phải để tổ chức UNESCO
công nhận mà để những người Quảng tự hào như một tấm “căn cước tinh thần”
mà ḿnh mang theo suốt cả đời người. Có thể nói, giọng Quảng là một phần
của văn hóa Quảng.
6. Giọng Quảng như vậy đă đi vào văn vào thơ, vào những giai thoại dân
gian. Bây giờ với Ánh Tuyết, một ca sĩ Quảng Nam, nó đi vào nhạc. Âu cũng
là một lẽ tự nhiên.Khi nhà thơ Lư Đợi (cũng người Quảng Nam) gửi cho tôi
qua email bài Mưa chiều kỷ niệm được hát bằng giọng Quảng, tôi nghe, thoạt
đầu th́ bật cười, nhưng càng nghe càng xúc động, cuối cùng là rưng rưng
nước mắt. Lúc đó tôi chưa biết người hát là Ánh Tuyết. Tôi nghe đi nghe
lại nhiều lần, mường tượng đó là giọng của người chị họ yêu dấu năm xưa,
của cô bạn gái ngây thơ thời trung học. Càng nghe càng thấy nhớ và bồi hồi
nhận ra cái chân chất trong giọng hát, trong tâm t́nh người Quảng chân
quê.
Ánh Tuyết chưa ra album, những bài hát demo kia đă phát tán trên mạng
nhanh như gió. Và tôi đọc thấy biết bao lời chia sẻ đượm thương yêu, tŕu
mến của người Quảng đang lưu lạc ở khắp nơi trên thế giới. Họ cảm ơn Ánh
Tuyết, cảm ơn những ca khúc hát bằng giọng Quảng đă giúp những người Quảng
tha hương được một lần thổn thức hoài vọng quê nhà.
Hiển nhiên, giọng Quảng không phải là giọng để chinh phục và phổ biến
những ca khúc một cách chính thức. Bên cạnh giọng Quảng, những ca khúc
trong album Duyên kiếp c̣n được Ánh Tuyết tŕnh bày bằng giọng Bắc - dành
cho những thính giả chưa có “bằng B tiếng Quảng”.
Rơ ràng, Ánh Tuyết thực hiện album này như là một cuộc chơi của người con
xứ Quảng. Như các nhà thơ Tường Linh, Tú Rua đă từng chơi những cuộc chơi
của ḿnh. Những cuộc chơi nghiêm túc. Và giàu ư nghĩa, ít ra là với người
Quảng Nam!
Nguyễn Nhật Ánh
|