Cụ Phan Chu Trinh
(1872 - 1926)
Mộ Cụ PCT ở Tân Bình SG
I - Sơ lược tiểu sử:
Phan Chu Trinh, con ông Phan Văn Bình và bà Lê Thị Chung, người
Quảng Nam.
Thuở nhỏ theo nghiệp Võ, sau theo học Văn. Ông có trí thông minh
tuyệt vời, lý luận sâu sắc, nhận xét tinh vi, đỗ Phó Bảng năm
1901 đời vua Thành Thái, được bổ làm Thừa Biện thuộc Bộ Lễ.
Sau khi tìm đọc
những tác
phẩm
có
tư tưởng
cách
mạng
của Jean-Jacques
Rousseau,
Montesquieu, Voltaire ...
, Phan Chu Trinh (PCT) ngộ ra Chế Độ Dân Chủ Tây phương với tam
quyền phân lập rõ ràng, Ông ao ước nước nhà được cải cách như
thế.
Cùng lúc, nhận thấy triều đình Huế vừa thối nát và bất lực
trước bọn thực dân Pháp, PCT từ quan. Ông bắt đầu hoạt động
chính trị với quý Ông: Phan Bội Châu (PBC), Huỳnh Thúc Kháng
(HTK), Trần Quý Cáp (TQC)...
Năm 1905, PCT cùng HTK, TQC xuôi Nam để quan sát và hoạt động
quốc sự. Đến Bình Định, nhân có khoá thi, đề thi là “Chí
Thành Thông Thánh” và “Lưỡng Ngọc Danh Sơn” Thơ và Phú.
PCT làm bài thơ “Chí Thành Thông Thánh”, hai Ông HTK và TQC làm
bài phú “Lương Ngọc Danh Sơn”. Cả ba ông đều mạo tên là Đào
Mộng Giác.
Năm 1906, PCT bí mật sang Quảng Đông gặp Phan Bội Châu cùng thảo
luận việc cứu nước. Rồi thẳng đường sang Nhựt tiếp xúc với
Lương Khải Siêu....
Mùa Hè năm 1906 về nước, Ông công khai tranh đấu với thực dân
Pháp. Lãnh đạo Phong Trào Duy Tân. Khẩu hiệu phong trào là:
- Khai Dân Trí
- Chấn Dân Khí
- Hậu Dân Sinh
Ông đả kích lối học từ chương Hủ Nho, chủ trương Tân Học: mở
trường dạy học, xuất dương du học, mở thương hiệu, cắt tóc
ngắn, ủng hộ sản phẩm nội hoá... Ông đi diễn thuyết nhiều nơi
kêu gọi cách tân. Và nhiều lần diễn thuyết ở Đông Kinh Nghĩa
Thục.
Cũng trong thời gian đó, PCT gởi thơ lên Toàn quyền Bảo Hộ phản
đối chánh sách đô hộ bạo ngược và chỉ trích những tham quan ô
lại...
Năm 1908 do việc phong trào chống đi phu, đòi giảm thuế bùng nổ
ở Quảng Nam và các tỉnh miền Trung, PCT bị bắt với tội “xui
dân làm loạn” và bị triều đình Huế đày đi Côn Đảo biệt xứ
vĩnh viễn. Từ nhà lao Thừa Phủ bị dẫn độ đi đày, khi ngang qua
cửa Thượng Tứ Ông đã ứng khẩu bài thơ, người đời tạm đặt là
Vô Đề.
Năm 1910 nhờ hội Nhân Quyền can thiệp, PCT được trả tự do và
sang Pháp năm 1911 với con trai tên Phan Chu Dật.
Ở Pháp PCT liên lạc với những người yêu nước, đồng thời viết
thơ phản đối chánh sách thuộc địa hà khắc của Pháp tại Việt
Nam. Năm 1914 chiến tranh Pháp - Đức, Ông bị gọi đi lính đánh
Đức. PCT phản kháng quyết liệt, vì vậy bị vu làm gián điệp
cho Đức, bị bắt giam vào ngục Santé.
Năm 1915 do hội Nhân Quyền Pháp can thiệp, PCT được phóng thích.
Năm 1922, dịp vua Khải Định sang Pháp đấu xảo thuộc địa, PCT
viết thơ nghiêm khắc kể ra 7 tội của Vua và kêu gọi Nhà Vua
thoái vị, nhường quyền lại cho quốc dân..
Năm 1925 PCT trở về nước nhằm hoạt động quốc sự hữu hiệu hơn.
Đến SàiGòn, Ông vận động ân xá cho cụ Phan Bội Châu vừa bị
bắt. Ông cũng hăng hái tranh đấu cho dân tộc không ngừng nghỉ.
PCT soạn hai bài diễn văn và đi diễn thuyết khắp nơi những chủ
đề mới lạ:
1. Đạo
đức và
luân lư Đông Tâỵ
2. Quân
trị
chủ nghĩa, dân
trị
chủ nghĩa
Ngày 24 - 12 - 1925, có tin cụ PBC được ân xá án tử hình và bị
an trí tại Huế. Ông định ra Huế thăm viếng hàn huyên, nhưng bịnh
không thể đi.
Đồng thời, hai bài diễn văn nói trên được công chúng rất hoan
nghênh. Sinh viên trường Đại Học Hà Nội đánh điện mời Ông ra
diễn thuyết. Nhưng chưa kịp đi thì bịnh mất ngày 24 - 3 - 1926
tại Saigon.
Đám tang Cụ Phan Chu Trinh vô cùng trọng thể như là quốc tang,
và đã tổ chức truy điệu khắp ba miền Nam, Trung, Bắc.
Hơn 6 vạn người đến Sàigòn để tiễn đưa Ông lần cuối cùng ra
nghĩa trang ngày 4 - 4 - 1926 !!!
II - Hai bài thơ tiêu biểu của Cụ Phan Chu Trinh:
Dưới đây là hai bài thơ của Cụ Phan và bài dịch.
志誠通聖
世事迴頭已一空,
江山無淚泣英雄。
萬民奴隸強權下,
八古文章醉夢中。
長此百年甘唾罵,
不知何日出勞籠。
諸君未必無心血,
請向斯文看一通。
潘周楨
CHÍ THÀNH THÔNG THÁNH
Thế
sự hồi đầu dĩ nhất không,
Giang sơn vô lệ
khấp anh hùng.
Vạn
dân
nô lệ
cường quyền hạ,
Bát
cổ
văn chương tuư
mộng
trung.
Trường thử bách
niên cam thoá mạ,
Bất tri hà
nhật
xuất lao lung?
Chư quân
vị
tất vô
tâm huyết,
Thỉnh hướng tư văn khán
nhất
thông
Phan Chu Trinh
Lòng Thành Cảm Thánh
Thế sự quay nhìn vẫn thấy không
Núi sông mờ mắt đợi anh hùng
Muôn dân nô lệ đời tâm tối
Tám vế văn chương mộng viển vông
Ví mãi cúi đầu nghe chửi mắng
Bao giờ ngẩng mặt thoát xiềng gông?!
Anh em đâu phải vô tâm huyết
Mời đọc thơ nầy đồng cảm thông...
Nguyễn Minh Thanh
cẩn dịch
無題
縲綏鐵鎖出都門,
慷慨悲歌舌尚存。
國土沉淪民族纍,
男兒何事怕崑崙。
潘周楨
Vô Đề
Luy tuy thiết toả xuất đô
môn
Khảng
khái
bi ca thiệt
thượng tồn
Quốc thổ trầm luân
dân tộc
luỵ
Nam nhi hà
sự
phạ Côn
Lôn
Phan Chu Trinh
Không Đề
Xích tay ra khỏi chốn đô môn
Khẳng khái ngùi ca lưỡi vẫn còn
Tổ Quốc đắm chìm dân khốn đốn
Làm trai há sợ ngục Côn Lôn
NMT cẩn dịch
Ngoài ra, với lòng ngưỡng vọng tôn kính nhà ái quốc chân chính
vĩ đại Cụ Phan Chu Trinh, hậu bối có bài thơ nhỏ để trân trọng
tưởng niệm...
Cụ Phan Chu Trinh
Cả đời tận tụy với quốc dân
Ra Bắc vào Nam đã lắm lần
Côn Đảo đi tù - đòi giảm thuế
Santé hạ ngục - chống tòng quân
Giác Thư tố cáo vua hôn muội
Tân Học giải trình nước cách tân
Chí cả chưa thành thân đã mất
Việt Nam dân quốc xót... vô ngần!!
Nguyễn Minh Thanh
cẩn tác
III - Phần Kết:
Để kết thúc bài viết về Cụ Phan Chu Trinh, người biên soạn xin
phép trích nguyên văn của Nhóm tác giả**
sách
Đại
cương lịch sử Việt Nam
như dưới đây:
“Phan
Châu
Trinh là một
tấm gương sáng
trong phong trào Duy Tân đầu
thế kỷ 20.
Ông là một
nhà
nho yêu nước
có
nhiều
suy nghĩ tiến bộ. Có
thể
xem
ông là người
có
tư tưởng
dân
chủ
sớm nhất trong số các
nhà nho yêu nước
tiến bộ đầu thế kỷ 20.
Đặc biệt hơn nữa là
con đường
ông chọn
là
con đường
dấn thân
tranh đấu
nhưng
ôn ḥa, bất
bạo động. Đây
là điểm
khác
biệt
chính
giữa
ông và Phan Bội
Châu.
Phan Châu Trinh xem vấn
đề dân
chủ
c̣n
cấp
bách
hơn độc
lập và
tin rằng
có
thể
dùng
luật
pháp,
cách cai trị
có
quy củ
theo kiểu
Âu Mỹ
để quét
sạch
những hủ bại của phong kiến. Với tinh thần yêu
nước
nồng nhiệt, suốt đời gắn bó
với
vận mệnh đất nước, với cuộc sống sôi
nổi,
gian khổ và
thanh bạch,
ông xứng
đáng
để
hậu thế ngưỡng mộ.”
Nguyễn Minh Thanh
biên soạn. GA, 3 - 26 - 2016.
* Phan Chu Dật đậu Tú Tài Vật Lý, về đến quê nhà chưa đầy một
năm thì mất vì bịnh lao
**Nhóm Đinh Xuân Lâm
Tham khảo:
Wikipedia: Phan Chu Trinh
VietSciences: Phan Chu Trinh
Thành Ngữ Đ.T. và Danh Nhân T. Đ. của Gs Trịnh VânThanh
Hán Việt Từ Điển của Học giả Đào Duy Anh...