Đề tài Giáng Sinh trong thơ của một số Thi sĩ
Nguyễn Mạnh Trinh
Viết về các văn thi nhạc sĩ qua đề tài Giáng sinh tuy tạo nhiều thích thú nhưng khó có có thể đầy đủ được. Thực ra có rất nhiều thi, văn, nhạc sĩ có những tác phẩm về ngày lễ này rất hay và độc đáo nhưng chúng tôi v́ bài viết có hạn nên chỉ đề cập đến một vài tác giả tiêu biểu mà thôi. Nhưng điều cốt tủy là chúng tôi muốn chia sẻ với cuộc đời, với thời tiết, với nhân loại những tâm tư và ư nghĩa của ngày Chúa sinh ra đời. Và tất cả đă thể hiện trong những tác phẩm xuất hiện có thể từ thời tiền chiến, thời kỳ hai mươi năm văn học miền Nam hoặc văn học ở hải ngoại…
Có người đă nhắc nhở đến nhà thơ Nguyễn Tất Nhiên và các bài thơ về Giáng sinh của ông.
Trong không khí của ngày Noël năm nay, có lẽ chúng ta cũng nên nhắc lại những bài thơ ấy.
Nguyễn Tất Nhiên có những bài thơ rất lạ. H́nh ảnh của Chúa và Đức Mẹ được nhà thơ xử dụng phương cách độc đáo, chuyên chở được t́nh cảm một cách dễ thương. Từ “V́ tôi là linh mục” đến “Chuông mơ”, rồi “Em hiền như ma soeur” đến “Hai năm t́nh lận đận”, thơ và nhạc h́nh như đă bổ túc cho nhau để làm nổi bật hơn cá tính của người thơ. Thuở sinh thời, ông thường bực bội v́ nghĩ rằng độc giả chỉ biết đến Nguyễn Tất Nhiên qua những bản nhạc mà ít để ư đến cốt tủy là chính những bài thơ của ông. Những bài thơ mà ông cho là biểu hiện rơ nét thi ca của ông. Những câu thơ tràn đầy nhạc tính và cũng chan chứa thi tính...
Nhiều bài thơ của ông được phổ nhạc và đă làm ông nổi tiếng.
Như bài thơ nhan đề “Nguyện làm cây thánh giá” đăng lần đầu tiên trên tạp chí Văn số Giáng sinh năm 1972 và sau đổi thành “Hai năm t́nh lận đận” và Phạm Duy phổ nhạc. Bài thơ ấy có đoạn như sau:
“... em bây giờ có lẽtoan tính chuyện lọc lừa
anh bây giờ có lẽ
nên làm người t́nh thua
nhà thờ chuông đổ chậm
tượng Chúa gầy hơn xưa
Chúa bây giờ có lẽ
Rơi xuống trần gian, mưa
(dù sao th́ Chúa cũng
một thời làm trai tơ
dù sao th́ Chúa cũng
làm đàn ông… dại khờ)
anh bây giờ có lẽ
thiết tha hơn tín đồ
nguyện làm cây thánh gía
trên chót đỉnh nhà thờ
cô đơn nh́n bụi bặm
làm phân bón rêu xanh
(dù sao cây thánh giá
cũng được người nhân danh)
hai năm t́nh lận đận
em đă già hơn xưa.”
Chỉ có hai năm lận đận cuộc t́nh thôi mà nhà thơ bắt “em” già đi th́ hơi ác! Nhă Lan khi đọc thơ và nghe nhạc, cảm giác hơi khác nhau. Ở thơ, có một điều ǵ buồn buồn, nhẹ nhàng và hơi chút mỉa mai. C̣n ở nhạc, th́ có vẻ ngây thơ lăng mạn hơn.
Với tôi, khi đọc thơ, lại cảm v́ những chi tiết rất đời thường nhưng lại tạo được nét mới lạ. Từ trước tới giờ, có lẽ chưa có ai có ư nghĩ như Nguyễn Tất Nhiên: dù sao th́ Chúa cũng / có một thời... trai tơ / dù sao th́ Chúa cũng / làm đàn ông dại khờ. Chính cái nét ngang ngang khác người ấy làm bài thơ sinh động. C̣n khi nghe nhạc th́ cảm giác khác hơn. Cái nét ngang ngang tinh nghịch ngầm không giống ai ấy biến dạng đi. Và thay thế là cảm giác của sự trẻ trung đầy nét lăng mạn. Đó là nhận xét thô thiển của riêng tôi, khi đặt ḿnh vào vị trí người thưởng ngoạn…
Có một tập thơ của nhà thơ Nguyễn Tất Nhiên mà h́nh b́a là hai tháp giáo đường cao vút với bức tranh của họa sĩ Nguyễn Thị Hợp. Đó là tập thơ Chuông Mơ mà Nguyễn Tất Nhiên xuất bản vào dịp Giáng sinh năm 1999. Bài thơ mà nhan đề được chọn cho tập thơ là bài thơ gửi về cho người xưa c̣n ở Việt Nam:
“chiều nay em c̣n mảng tóc maichiều nay vừa đến giờ tan học
hay vừa buông cuốc chặm mồ hôi?
Chiều nay em bước trên quê hương
Chắc tóc không c̣n óng ả chuông
Chắc chuông không mượt nâng tà tóc
Chắc tóc và chuông đă… đoạn trường!
Chiều nay em trên quê hương
Chắc Chúa chẳng nh́n như mọi hôm
Bởi v́ mắt Chúa và em đă
Lóng lánh vùi chôn lệ ngấn ḷng
Áo trắng cả sân trường trắng
Tan học trong đời anh thẩn thơ
Đời anh quên, nhớ, quên, nhiều lắm
Chiều chiều xứ Mỹ cũng chuông mơ.”
Thơ Giáng Sinh của Nguyễn Tất Nhiên chắc c̣n nhiều lắm. Nhiều bài thơ khác như “Em hiền như ma soeur”. “V́ tôi là linh mục”... và cũng được phổ nhạc thành những bài hát mà chưa bị thời gian làm cho phai phôi…
* * *
Thơ t́nh Giáng sinh c̣n có bài nào khác của thi sĩ khác làm tôi thích thú. Tôi có đọc một bài thơ của nhà thơ Trần Vấn Lệ. Ngày Giáng sinh, giở đúng bài “Vinh danh Thiên Chúa trên trời, b́nh yên dưới thế cho người tôi thương” th́ đúng là thích hợp quá rồi c̣n ǵ!!! Cái nhan đề gợi lại một điều ǵ tuy quen mà lạ, tuy dài mà ngắn. Nó gợi lại một giây phút của hai người t́nh nhân xưa sau hai mươi năm gặp lại trong ngày Giáng sinh. Chỉ có như vậy, nhưng ngôn ngữ giản dị, tự nhiên như những lời kể chuyện và nhất là man mác trong đó nỗi niềm hoài vọng. Hoài vọng một thời đă qua. Hoài niệm mối t́nh đă lỡ...
Bài thơ gồm 14 đoạn mỗi đoạn 4 câu. Khá dài nhưng là một truyện kể của một người đă luốn tuổi nhưng vẫn c̣n vương vấn mối t́nh xưa khi gặp người t́nh cũ.
“ngày này năm ngoái nhớ không em?Ḿnh gặp nhau qua một cái nh́n
Mười bảy năm trời trên đất Mỹ
Vẫn là ánh mắt tối Noël
ôi em kinh ngạc trông mà tội
anh cũng tội ǵ cứ đứng run?
Em vẫn là em cô gái nhỏ
Và anh vẫn vậy, lính băng rừng
Hai mươi năm cũ như cơn mộng
Mười bảy năm trời một tiếng kêu
Rất khẽ. Bởi ḷng hai đứa nghẹn
Dù đêm ṛn ră tiếng chuông reo
Lạy Chúa cho con gặp lại người
ôi lời anh thốt giống em thôi
Đưa tay muốn nắm mà không được
Đối diện trời ơi lỡ hết rồi
Lỡ hết rồi em! Lỡ hết anh
Em mừng sao mắt lệ long lanh
Anh mừng mắt chớp sau làn kính
cảm tạ trời! Con đă đứng im
dăm ba câu hỏi như bè bạn
em tiếp đường em, anh bước lui
ḿnh gặp nhau đây không ước hẹn
t́nh cờ em nhỉ chuyện vui vui
chuyện vui t́nh ư ai không biết?
Thôi giả đ̣ em nhé, Chúa thương
Anh giả đó than hoàn cảnh khổ
Để em d́u dịu “mắt Tây phương”
Bài thơ đôi mắt người Sơn Tây
Em chép ngày xưa “kính tặng thầy”
Anh nhắc một câu mà nuốn khóc
Một năm đằng đẵng mắt c̣n cay!”
Sau một năm kể từ giây phút gặp gỡ ấy, người thơ vẫn c̣n cảm xúc. Và đến tối Noël năm sau, th́ cảm giác ấy lại càng rơ nét.
“Hồi năm ngoái đó với bây giờ
anh giật ḿnh như tỉnh giấc mơ
trọn tối Noël nh́n ảnh Chúa
tưởng chừng đôi mắt của người xưa
em nhớ hay là em đă quên
lạy trời em măi măi b́nh yên
anh làm thầy giáo rồi đi lính
lết tới quê người đạn trúng tim
thôi lỡ rồi em lỡ hết rồi
đường Em đi tới – Con Đường Vui
đường anh trở lạnh đêm năm ngoái
gục xuống quỳ ôm Chúa ngậm ngùi
tha hương kỳ ngộ, ôi ḷng Chúa
xin hăy v́ người con mến thương
chấp nhận những điều con khấn nguyện
cho nàng hạnh phúc ở nhân gian
em ơi anh tắt từng cây nến
hai chục năm mờ bóng cố nhân
chuông giáo đường vang, tim Chúa đập
đường Em đi tới rộn ràng xuân
đường anh trở bước trăng soi sáng
vẫn bóng trăng rằm quá khứ xưa
đôi mắt Sơn Tây thời lăng mạn
dụi hoài cứ ướt những câu thơ...”
* * *
Có một bài thơ khá nổi tiếng của một nhà thơ người miền Nam Bộ. Bài thơ ấy cũng được phổ nhạc bởi nhạc sĩ Huỳnh Anh và nhạc sĩ Anh Bằng. Một bài thơ mà thành hai bản nhạc. Đó là bài thơ “Hoa trắng thôi cài trên áo tím” bài thơ của Kiên Giang Hà Huy Hà.
Nhà thơ khi ăn mừng thượng thọ 81 tuổi đă mang bức di ảnh của người xưa để công bố một h́nh bóng nàng thơ áo tím, một nhân vật có thực của đời ḿnh và là một h́nh bóng thân yêu trong bài thơ. Theo bài viết đăng trên web-site của nhà văn Lê Thiếu Nhơn th́ nàng thơ của Kiên Giang Hà Huy Hà (tên thật là Trương Khương Trinh) là bà Nguyễn Thúy Nhiều, người bạn học của chàng hay đi ngang qua nhà thờ mỗi khi xem lễ với tà áo tím. Hà Huy Hà đă mang h́nh ảnh ấy vào thơ với cảnh giáo đường, với chuông nhà thờ. Và ông cũng lồng vào khuôn cảnh một thời tao loạn để có cảnh tử biệt sinh ly. Thơ Kiên Giang Hà Huy Hà rặc ṛng âm hưởng Nam Bộ, có lúc thật giống với thơ Nguyễn Bính nhưng cũng có khi y khuôn như những câu ca dao của miền sông nước Cửu Long. Về khuynh hướng chính trị, Kiên Giang thiên cộng trong thời kỳ trước năm 1975 và là một người được chế độ Cộng sản cho tham dự vào các sinh hoạt văn chương sau 1975 nhưng dường như chẳng có đăi ngộ nào đáng kể mặc dù được xưng tụng là có hơn 60 năm phục vụ nghệ thuật cho cách mạng. Lúc đến tuổi hưu ông phải bán đi căn nhà nhỏ bé của ḿnh và sinh kế cũng khá chật vật.
Bài thơ khá dài. Đoạn mở đầu:
“lâu qúa không về thăm xóm đạo
từ ngày binh lửa cháy quê hương
khói bom che lấp chân trời cũ
che cả người thương nóc giáo đường
mười năm trước em c̣n đi học
áo tím điểm tô đời nữ sinh
hoa trắng cài duyên trên áo tím
em là cô gái tuổi băng trinh
quen biết nhau qua t́nh lối xóm
cổng trường đối diện ngó lầu chuông
mỗi lần chúa nhật em xem lễ
anh học bài ôn trước cổng trường
thuở ấy anh hiền và nhát quá
nép ḿnh bên gác thánh lầu chuông
để nghe khe khẽ lời em nguyện
thơ thẩn chờ em trước thánh đường...”
T́nh yêu rồi cũng phai phôi. Nàng áo tím đi lấy chồng. Chàng nghe ṛn ră chuông xóm đạo như tiễn nàng vu quy. Rồi sau đó chiến tranh, và nàng áo tím ngày xưa đă thành chiến sĩ và chết dưới bóng cờ.
Và kết cuộc:
“Hoa trắng thôi cài trên áo tímmà cài trên cỗ nắp quan tài
điểm tô công trận bằng hoa trắng
hoa tuổi học tṛ mắt thắm tươi
xe tang đă khuất nẻo đời
chuông nhà thờ khóc đưa người ngàn thu
từ đây tóc rũ khăn sô
em cài hoa trắng trên mồ người xưa.”
Nhưng, đó là bốn câu thơ cuối của bài thơ đầu tiên. Về sau này, người chồng của bà Thúy Nhiều ghen tức khi bà này đặt tên con đầu ḷng bằng tên ghép của hai người: chính bà và người thơ ngày xưa. Bản sau của bài thơ, Kiên Giang Hà Huy Hà sửa lại đoạn kết bài thơ là :
“Lạy chúa con là người ngoại đạonhưng tin có Chúa ở trên trời
trong ḷng con giữa màu hoa trắng
cứu rỗi linh hồn con Chúa ơi!”
Thơ Kiên Giang ngôn ngữ chất phác, những bài thơ như Xe Trâu hay Hoa Trắng Thôi Cài Trên Aó Tím nhờ sự hồn hậu b́nh dân biểu lộ tính t́nh của người dân Nam Bộ nên đă có vị trí trong thi ca Việt Nam…
* * *
Tức cảnh sinh t́nh tôi cũng có làm vài bài thơ về Giáng sinh của đời ḿnh. Trong đó, có bài thơ làm khi vừa từ đảo đến Mỹ định cư:
Vào thương xá giọt nhạc rơi
Giờ thánh tẩy, chợt cơi đời bù hao
Từ khi gươm súng vẫy chào
Ngẩn ngơ tiền kiếp lao đao bóng h́nh
Soi gương mù mịt nhân sinh
ngọn thông đèn thắp nỗi ḿnh ở đâu?
Đứng bên hang đá u sầu
Thấy cây thập giá nỗi đau h́nh thành
Tượng Mẹ giọt lệ long lanh
Hồng ân thiên cổ trên cành c̣n treo
Chiếc xe đ̣ cũ qua đèo
Nghe sương khói chạnh cuối chiều bâng khuâng
Đứng trên đỉnh dốc phong trần
Áo cơ hàn cũ thế thân vẫn vừa
nhạc rơi ẩm sáng lạnh trưa
Giáng sinh tôi, quạnh đêm mưa ngang đầu.
Nói về ḿnh đă kỳ mà nói về thơ của ḿnh lại kỳ cục hơn. Đại khái bài thơ này chỉ là tâm sự của một người sắp bước chân vào một cuộc sống mới và sẽ phải gánh nặng trong tâm một quá khứ có từ những thời gian đă qua của đời ḿnh…
Một bài thơ khác, ghi lại một thời gian khác một kỷ niệm khác. Giáng sinh ở Sài G̣n. Bài thơ đă để lại từ một thành phố đầy ắp trong trí nhớ những kỷ niệm.
1
Hăy xuống đường và mặc áo mới.Chiếc áo ngày Chúa bị đóng đinh
C̣n khô vệt máu
Hăy xuống đường và xưng tộiThân phận Việt Nam.
Âm như dao sắc
Thánh ca xoáy tṛn
cấu da nỗi đau có thực.
2
Giáng sinh ở Sài g̣nCon phố không c̣n gió
Ngọn cờ ủ ê.
Lặng lẽ.
Giáng sinh ở Sài G̣n
Thắp trong mắt mỗi người ngọn nến nửa đêm
Đầu mang ṿng gai buốt
Hân hoan hành xác ḿnh
Giáng sinh ở Sài g̣n.Mọi người đi ra đường
Cầm trái tim
Làm vũ khí.
Lời đồng dao của quỉBắt đầu chuông báo tử mùa Xuân.
3
hát cho rơ tiếng guốc nàng.Hai mươi năm trẻ dại
Hát và thở kư ức chàng
Thác reo lũng gió
Hát và vỗ tay thế kỷ chúng ta.
Khúc hoan ca thinh lặng
Hát và long lanh hạt lệ
Giáng sinh ba mươi năm trí nhớ.
4
bây giờ nửa đêm
phơi khô dây hạnh phúc
ngọn nắng phai phai
ru tôi tóc sợi.
Bây giờ ở Sài g̣nTôi trốn vào đám đông
Mặt nạ che tông tích
Tự hỏi có phải là ḍng sông
Trôi qua những ấu thơ tinh nghịch
Cánh cửa khuya đóng lại b́nh minh.
5
Giáng sinh ở Sài g̣nnhớ ly cà phê gạo rang đắng chát.
Cho cũ một ngày.
Ngọn đèn dầu nhỏ tăm tối
Sao không thắp hỏa châu
Sân ga không tàu đợi
Giáng sinh ở Sài g̣n.Ngực khan đám đông đau
Than vừa ngún
Bếp đỏ lửa rồi bè bạn ta ơi
Giáng sinh ở Sài g̣nSống lại chính chúng ta
Hàng hàng lớp lớp
Tôi phục sinh anh phục sinh
Từ ḍng máu giọt…
Nguyễn Mạnh Trinh
