Giữa năm 1976, từ trại Long Giao, Nguyễn bị đưa ra Bắc, cùng với các thành
phần "ác ôn, có nợ máu" gồm An Ninh, T́nh Báo, Chiến Tranh Chính Trị, Bộ
Binh, Cảnh Sát, Tuyên Úy –toàn thứ dữ dằn dưới mắt Việt Cộng. Gần ba ngàn
người bị xếp như cá hộp dưới hai khoang hầm tàu chở than, nguyên là của
Việt Nam Thương Tín được cải danh Sông Hương. Ai ở đâu là chết dí chỗ đấy,
tiểu tiện phải bước qua những thân người nằm rũ liệt, nghe chửi thề inh ỏi
khi lỡ đạp lên bụng một ông khó tính, mới đến được cái thùng gỗ nhỏ đặt ở
cầu thang. Nước uống và lương khô được tḥng dây xuống, y như cảnh trong
một phim buôn bán nô lệ đă xem đâu rồi. Hai ngày sau cập bến Hải Pḥng. Xe
lửa và molotova bít bùng dàn chào sẵn để rước về các vùng biên giới, như
Yên Bái, Lao Kay... Bạn bè lạc nhau từ đây. Nguyễn đi Hoàng Liên Sơn. Cửa
toa đóng kín, khiến hai ông trung tá chết ngộp, xác vứt bên đường. Ngồi xe
hơi th́ bị trẻ con ném đá, và những bà già Bắc kỳ tốc váy chửi rủa tục
tằn, với sự đồng lơa của bọn cán bộ.
Hoàng Liên Sơn với rặng Fansipan trùng điệp. Những ngày vào rừng, lên núi
đốn tre, chặt gỗ, giơ tay vóc từng nắm sương la đà dày đục, nếm thử thấy
tê buốt – như môi hôn phút chia ĺa vội vă. Những đêm lạnh cóng phải đứng
ngủ cho bớt run rẩy trong chiếc chăn đơn cũ mục. Trên đường lao động,
Nguyễn gặp lại bằng hữu thất tán từ các chiến trường xưa, không hẹn mà bị
"gom bi" đầy đủ. Nh́n nhau cười như mếu, thấm thía lời huênh hoang của một
tên cán bộ: "Các anh có mà chạy đằng giời!" Thỉnh thoảng lên núi Nguyễn và
đồng tổ đội gặp một nhóm Biệt Kích, bị bắt từ thời Tổng thống Ngô Đ́nh
Diệm, đang lao động tự giác, không có vệ binh canh giữ. Họ nh́n đám tân tù
binh, vẻ thương hại, lắc đầu thông cảm, nhưng cũng có anh không dằn được
bực tức, lớn giọng: “ĐM, mấy cha làm ăn, đánh đấm thế nào mà bây giờ kéo
nhau ra đây cả lũ?” "Cả lũ" im lặng, xấu hổ, nghe xót xa bởi lời trách móc
không sai. Nói thế, nhưng khi thấy bọn Nguyễn lóng cóng không buộc chặt
nổi bó nứa, họ ùa đến ân cần phụ giúp, hướng dẫn tận t́nh, hoặc chia cho
sắn luộc và bánh in khô Trung quốc.
Sức khỏe suy sụp dần. Sau một lần khiêng gỗ té xỉu giữa đường, Nguyễn được
chuyển vào đội Rau Xanh, gồm toàn bô lăo –c̣n gọi là đội "sứt cán găy
gọng." V́ c̣n trẻ và tạm lành lặn, chàng bị nhường ngay chức trưởng tổ
phân, ngày ngày phải hốt đủ mười chuyến phân bắc, tức phân người, "có chất
lượng" giao cho tổ khác đem ủ thẳng dưới các luống khoai, hoặc chế biến
thành nước tưới rau. Lúc đầu thấy hăi hùng, muốn nôn oẹ, rồi ráng nhập
thiền để mất đi cảm giác, ư niệm, nh́n nhưng chẳng biết đó là ǵ nữa. Hết
phân bắc đến phân chuồng (trâu ḅ), cũng tởm không kém, rồi phân xanh (lá
ngâm mục).
Mới đầu, đa số c̣n phát biểu linh tinh lắm. Hệ thống ăng ten chưa được
thiết lập qui mô. Trong đội Rau Xanh có ông Đại úy Cảnh sát già gân Hoàng
Bá Linh. Ông Linh là người Quảng B́nh, hay Quảng Trị, trực tánh, ưa kể
chuyện tiếu lâm và chuyện chế độ cũ, nói năng rất “phản động”, thuộc loại
điếc không sợ súng. Trong một buổi học tập của đội, ông đă phát biểu, lên
án “bọn CTCT ngụy” như sau: “Bọn ngụy tuyên truyền rất bố láo bố lếu về
Bác Hồ vĩ đại, vô vàn kính yêu của ta, ví dụ họ nói nguyên văn như ri, tổ
cha thằng già Hồ Chí Minh là tên giết người bán nước, làm tay sai cho
thằng Xịt Ta Lin và thằng Mao Xếnh Xáng... Họ xuyên tạc bộ đội anh hùng
của ta nguyên văn như ri, là chúng nó ốm đói quá, bảy thằng Việt Cộng đu
một cọng đu đủ mà không găy... Thật là mất dạy hết sức!”, v.v... Và cứ thế
ông nói dai, nói dài, nói lớn “nguyên văn như ri, như ri”, với giọng nặng
trịch, nhừa nhựa thuốc lào. Tất cả sĩ quan cải tạo xanh mặt, cản không
được, ngồi im, lo lắng cho ông. Phải hơn hai phút sau thằng cán bộ quản
giáo mới hiểu ra, lên tiếng cắt ngang, hầm hầm quát bảo ông im ngay. Nó ức
lắm, nhưng lúc ấy v́ quá bất ngờ chưa biết kết ông vào tội ǵ. Hôm sau,
ông bị dẫn đi “làm việc” khá lâu, rồi bị biệt giam một tháng. Ra khỏi
pḥng biệt giam, ông tiếp tục mở máy, như cũ, cười hề hề: “Tui đâu ngán
thằng mô".
Sau tám tháng, cả trại bị “biên chế” đi Sơn La, ở chung với tù h́nh sự,
loại "đầu gấu" chuyên giết người, hiếp dâm, trộm cướp. Một vùng đèo heo
hút gió, nước độc rừng thiêng, gần Điện Biên Phủ, qua hết dăy núi cao là
sang đất Lào. Quanh năm chỉ thấy mây trời lơ lửng và đám người Mán, người
Mèo tiếng nói líu lo, mỗi lần xuống núi mặc áo quần sặc sỡ, đàn ông thổi
kèn mở đường, đàn bà gồng gánh theo sau. Cùng trại có các linh mục, cảnh
sát, sĩ quan đủ binh chủng, vài nhà văn quân đội như, Nguyễn chỉ c̣n nhớ,
Thảo Trường, Văn Quang và Phan Lạc Phúc. Có nhị vị cựu và đương kim Đại tá
Linh mục Tuyên úy Lê Trung Thịnh và Đinh Cao Thuấn. Nguyễn nằm kế bên
Trung tá Đặng B́nh Minh, phi đoàn trưởng trực thăng của Tổng thống Nguyễn
Văn Thiệu, mùa đông được anh cho một áo jacket nhà binh rằn ri cũ. Cách
Nguyễn hai người là Trung tá Vũ Hoài Đức, chỉ huy phó trường ĐH/CTCT,
người hiền lành, đạo đức y như Đại tá Chỉ huy trưởng Nguyễn Quốc Quỳnh. Ở
một đội khác có một cựu tùy viên của cố Tổng thống Ngô Đ́nh Diệm, đeo kính
trắng, tôi quên tên. Ai nấy thiếu ăn, xác xơ, bắt đầu thấm đ̣n độc của
Việt Cộng: chủ trương cải tạo bao tử, nghĩa là bắt đói triền miên, để chế
ngự ư chí, và cả tư cách nữa! Lao động vinh quang là trồng lúa, sắn, ngô,
khoai trên những thửa đất hoang, khô cằn sỏi đá.
Hơn hai năm sau, Trung Cộng uy hiếp biên giới, Việt Cộng lo sợ, vội vàng
chuyển tất cả về Vĩnh Phú mà chúng gọi là miền trung du, đất tổ Hùng
Vương. Hùng Vương đâu chả biết, chỉ thấy toàn núi rừng thâm u và bộ mặt
kinh niên hắc ám của các cai tù, và những thằng Ăng Ten, Trật Tự, Thi Đua
ngu ngốc làm khổ đồng đội c̣n hơn chính kẻ thù. Trại rộng thênh thang chia
làm bảy khu, gọi là K, cách nhau trung b́nh năm, sáu cây số, nằm tít phía
sau thung lũng sông Hồng. Từ Sài G̣n ra Vĩnh Phú thăm chồng, các bà "vợ
ngụy" xem như chặng đường thánh giá mới, phải vượt rừng băng sông, đi đủ
các loại xe, kể cả xe trâu và xe đạp ôm. K7 gần nhất, giam riêng các biệt
kích. Ở giữa, một K dành cho các thiếu niên phạm pháp, đa số về tội ăn cắp
– có đứa chỉ mới tám tuổi. Nguyễn ở K1, xa nhất, tuốt sâu trong núi.
Tại Vĩnh Phú, có anh bạn trường Đại Học CTCT Đà Lạt, Nguyễn Ngọc Nhung,
Đại úy pḥng Khảo Hạch, kiếm đâu ra được chức thủ kho dụng cụ lao động,
cũng nhàn. Một hôm, Nhung kể, một tên công an vẻ phách lối đến mượn cái
xẻng. Theo thủ tục phải ghi tên vào sổ. Thủ kho, người Bắc, lịch sự hỏi:
- Xin cán bộ cho biết quư danh.
Tên nọ không hiểu "quư danh", há mồm, ngơ ngác, suy nghĩ một hồi, rồi đột
nhiên sừng sộ:
- Anh vi phạm lội qui. Ai cho anh lói tiếng lước ngoài hử?
Nhung sửng sốt, á khẩu. May phước, nhờ các bạn tù xúm vào thông dịch giùm,
anh mới thoát nạn, sau khi bị xỉ vả tận t́nh.
- Giờ lày mà c̣n ôm chân đế quốc, lói tiếng nóng...
C̣n Nguyễn về đội Nông Nghiệp. Phải lội vào một thửa ruộng bỏ hoang từ bao
đời để luân phiên kéo cày thay cho trâu ḅ. Nước bùn đen đặc quánh, đỉa
bơi lổn ngổn, tḥ chân xuống thấy ghê rợn –làm chàng nhớ những đầm lầy
cũng kinh khiếp dưới địa ngục mà thi hào Dante phải vượt qua với Virgile,
trong La divina Commedia. Ba hôm sau, một số đội viên –có Đại úy Cảnh sát
Phạm Bá Điềm, bạn thân từ Sơn La– lên cơn sốt cấp tính, chỉ hai ngày là
hôn mê, rồi chết. Người sống sót rụng dần lông chân. Phải mất thêm vài
mạng nữa, đội mới có lệnh "giải thể."
Thửa ruộng lại bị bỏ hoang, Nguyễn trở về đội Rau Xanh, như hồi ở Hoàng
Liên Sơn, lại vào tổ phân, lần này giao cho thợ bón kiêm chuyên viên tưới
là phi công Air Vietnam Nguyễn Hữu Trí, trung tá biệt phái. Nói chuyện mới
biết Trí bay đường Hồng Kông và Tokyo, có chuyến với Bội Trân, em gái
Nguyễn, mà anh tả đúng h́nh dáng, nên chàng tin lắm. Chim bằng găy cánh,
Trí tiếc nhớ trời xanh, giờ giải lao ngước nh́n lên cao, uất ức, thở dài.
Tết đầu tiên tại Vĩnh Phú, trại được nghỉ lao động ba ngày, và tự do đi
lại các khu vực. Nguyễn t́m đến dăy nhà giam riêng "ḅ lục" (tiếng lóng
chỉ đại tá) để thăm Đại tá Nguyễn Quốc Quỳnh, vị chỉ huy trưởng kính
thương của trường Đại Học Chiến Tranh Chính Trị Đà Lạt –nơi mà chàng được
phục vụ gần ba năm trong chức vụ Trưởng khoa Nhân Văn Xă Hội và Sĩ quan
Phụ khảo cho đến ngày tan hàng. Nguyễn thấy ông cũng vừa bước ra sân, nơi
đang diễn nhiều tṛ vui do tù sáng chế để giết thời gian và nỗi nhớ nhà.
Ông nhận ra chàng ngay. Chung quanh rất đông người, và dĩ nhiên ăng-ten
được rải đầy. Gặp ông, chàng mừng quá, nói lớn:
- Chào bác, bác vẫn khỏe chứ ạ?
Ông nắm tay chàng một lúc lâu, và chậm răi nói, giọng xúc động:
- Cám ơn anh, tôi vẫn khỏe. C̣n anh thế nào, có bệnh hoạn ǵ không? Tôi
biết anh ở đây lâu rồi, mà không gặp được.
Nguyễn cố nuốt những giọt lệ làm nghẹn cổ họng, xót thương cho phận vàng
phai và đá nát. Cho đất nước bất hạnh. Cho cả chính ḿnh. Hồn bỗng rưng
rưng, thầm gọi tên một thời yêu thương và thù hận tưởng đă chết theo cùng
với mùa xuân tang tóc và những giấc mơ phai. Một thời v́ ông chợt hiện về
nguyên vẹn. Như mới hôm qua...
Sài G̣n, đầu tháng 5, 1975. Hai ngày sau khi đứng nh́n từ một góc đường Lê
Văn Duyệt, uất hận và nước mắt lưng tṛng, những chiếc xe tăng chở đầy
Cộng quân vào thủ đô, nghe tên nằm vùng Trịnh Công Sơn hớn hở ca mừng
chiến thắng, kêu gọi nối ṿng tay lớn, và chạy tới chạy lui ḍ la tin tức
người thân, bạn bè ai c̣n ai thoát, tôi t́m được địa chỉ của Đại tá Nguyễn
Quốc Quỳnh và đạp xe đến thăm cùng với hai cựu SVSQ khóa 4, Nguyễn Gia
Hưng và Nguyễn Dự, bất ngờ gặp lại trên đường. Phu nhân và cô con gái, v́
quen mặt hồi ở Đà Lạt, tiếp tôi không e dè. Đại tá Quỳnh ra pḥng khách,
áo sơ mi bỏ trong quần tây, chân đi săng đan. Trông ông mệt mỏi, có vẻ
chán nản, dù bề ngoài vẫn giữ phong cách nho nhă, lịch sự cố hữu. Chúng
tôi không nói ǵ nhiều. Có lẽ trước thảm họa chung ai cũng có nỗi ưu tư
riêng, cùng nặng nề như nhau.
Suốt ba hôm liền, tôi bị hối hận dày ṿ, tự trách đă vụng suy, khí khái
hăo, không nghe lời cô em tiếp viên đưa gia đ́nh lên chuyến Air Vietnam
cuối cùng, khiến tất cả đành phải ở lại, một số dắt díu nhau trở về Nha
Trang để thấy cửa nhà, tài sản rơi vào tay bọn cách mạng 30 – hạng khố
rách áo ôm trước kia đă chịu ơn ba mẹ tôi, nay trở mặt, gán lên đầu ông bà
đủ thứ tội. C̣n Đại tá Quỳnh, tôi không biết ông đang tiếc ǵ, nghĩ ǵ, v́
suốt buổi chỉ nghe ông lặp đi lặp lại:
- Không thể ngờ nhanh như thế!
Đâu phải một ḿnh ông. Không ai ngờ, kể cả Dương Văn Minh, tên tướng thiếu
tài, khờ dại, được sinh ra chỉ để phản bội, và bọn "hàng thần lơ láo" tại
dinh Độc Lập trưa ngày 30/4. Kể cả lũ vượn người khoác lác ở Bắc bộ phủ.
Kể cả tên đồng minh Kissinger xảo quyệt, tác giả của cái gọi là hiệp định
Paris quái gở bán đứng miền Nam, người được báo chí Mỹ bơm lên như nhà
ngoại giao vĩ đại, nhưng thực chất chỉ là một tên trí thức cơ hội chủ
nghĩa và đầy ảo tưởng, chưa tiêu hóa kịp những bài học bang giao quốc tế ở
trường Harvard. Kể cả anh tướng hai sao và ba hoa nọ đă thề thốt ở lại để
ăn mắm tôm cà pháo với đồng bào, vậy mà vào phút chót nhờ có trực thăng
riêng mới vọt ra được hạm đội Mỹ. Không thể ngờ nhanh như thế! Tôi chỉ
biết gật đầu, đồng ư với ông. Cuối cùng, tôi cất tiếng hỏi:
- Đại tá có ư định sẽ làm ǵ ?
Ông lưỡng lự vài giây, rồi trả lời:
- Tôi chưa biết sẽ phải làm ǵ. Nhưng ở hoàn cảnh nào tôi cũng chấp nhận
những ǵ tệ hại nhất sẽ xảy đến cho tôi.
Như là mặt trái của bổn phận và vinh quang, tôi hiểu như thế qua những lời
chậm răi, đắn đo của ông. Những lời tôi nghe quen từ đâu rồi bỗng mang một
ư nghĩa cao đẹp, phi thường trong bối cảnh bấy giờ. Những lời đă theo tôi
suốt tám năm đày ải, và cùng với h́nh ảnh của Guillaumet, viên phi công
lâm nạn lầm lũi bước lê trên cát sa mạc, không chịu ngồi chờ chết, trong
“Terre des hommes” của Saint-Exupéry học lúc trẻ, đă khích lệ, vực tôi
đứng dậy để tiếp tục sống c̣n. Tôi cảm động, và khi từ biệt, siết chặt tay
ông, khẽ nói:
- Có một điều Đại tá nên chắc chắn là dù ngày mai ra sao tôi sẽ không bao
giờ quên Đại tá và những ǵ Đại tá đă làm cho tất cả chúng tôi.
Và cho riêng tôi. Ông là một chỉ huy trưởng nhân hậu, có đức có tài, hơn
ai hết, đă làm tôi thấy yêu thích và kiêu hănh với đời quân ngũ bất đắc
dĩ. Một chỉ huy trưởng quả cảm và xứng đáng, có tinh thần trách nhiệm cao
độ –quyết ở lại với thuộc cấp cho đến phút cuối, mặc dù ông có một người
con rể là đại tá không quân Mỹ và đủ phương tiện để tẩu thoát một ḿnh như
đám tướng tá tham sinh úy tử kia đă tranh nhau đào ngũ trước khi tai họa
giáng xuống. Quả vậy, chín giờ sáng 30/4, tại Tiểu đoàn 50 CTCT, đường
Phan Đ́nh Phùng, bấy giờ là bộ chỉ huy tiền phương của trường Đại học
CTCT, ông vẫn chỉ thị các sĩ quan hiện diện và sinh viên sĩ quan các khóa
tiếp tục chiến đấu và pḥng thủ, để rồi, cuối cùng, phải buông súng, bất
lực trước mệnh nước. Tôi không bao giờ quên được khẩu lệnh cuối cùng, ngắn
ngủi, thật buồn bă của ông cho ban tham mưu, sau khi Dương Văn Minh tuyên
bố đầu hàng:
- Phát hết lương khô và cho anh em tan hàng!
... Thế rồi, mỗi người chia một nẻo. Ông cũng đi tŕnh diện "cải tạo" ở
một nơi nào đó. Tôi bị tống vào Long Giao để gặp lại gần toàn bộ sĩ quan
Đại Học CTCT, trong số có người bạn thân, Đại úy Đỗ Huy Hoàng, chủ bút tờ
Ức Trai của trường.
Những chiều lao động về rảnh rỗi, tôi ṃ sang đội của Hoàng, hoặc Hoàng
sang tôi, để tâm sự vụn cho bớt nhớ nhà. Nhất là bớt tức. Có cái ǵ uẩn
ức, hằn học nằm trong tiềm thức của mỗi tên tù. Đau xót và căm giận c̣n
hơn bị t́nh phụ. Nhưng không biết tức ai. Lănh đạo hèn nhát đă cao bay xa
chạy. Thù hận Cộng Sản th́ chẳng ai dám hé môi nói với ai. Cuối cùng, chỉ
có Thượng Đế nghe đủ những lời ta thán, chửi thề vu vơ. Trong câu chuyện,
chúng tôi điểm mặt từng người quen, và khi biết toàn trường vào tù, cả hai
cùng thở dài, ngán ngẩm. Tôi c̣n gượng chọc Hoàng:
- Ức Trai hay Ức Gái ǵ rồi cũng chui vô rọ hết!
Tại Long Giao, lúc ấy, tôi ở cùng đội, cùng tổ với Đặng Phùng Hậu, bác sĩ
trưởng bệnh xá trường Đại Học CTCT, và một nhóm quân y. Cả tổ, v́ tự ái,
tự trọng, không ai than văn về chuyện ăn uống, đói khát trong tù, kể cả
sau này khi viết hồi kư. Hậu vui tính, kể đủ chuyện, nhờ vậy những ngày ảm
đạm, bực bội qua khá nhanh. Mỗi tối, Hậu th́ thầm nói chuyện với tôi về
thời cuộc, và lần nào anh cũng lẩm bẩm kết thúc bằng câu:
- Địt cụ, đau như hoạn, tức như ḅ đá!
Bên dăy cấp tá có Lê Ân, thiếu tá văn hóa vụ trưởng của trường. Những lần
thấy nhau qua hàng rào kẽm gai, ông lộ vẻ mừng rỡ, rồi lắc đầu nói, giọng
Quảng lai Huế rất ”trademark” của ông:
- Cháng gướm (chán gớm)!
Trong câu chuyện, anh em thường hỏi về Đại tá Chỉ huy trưởng. Không ai
biết chính xác ông ở đâu. Có tin ông đă chết.
Hoặc đang ở ngoại quốc. Hoặc trốn trong một khu rừng. Nhiều đêm trằn trọc,
tôi khổ tâm v́ dĩ văng, cứ ám ảnh măi, như cuốn phim quay lại, tự động,
chậm chạp, lê thê. Nhớ không sót từng khuôn mặt, từng buổi giảng dạy, từng
dịp lễ. Nhớ từng đêm Giáng sinh giá buốt và tiếng chuông nhà thờ ngân nga,
từng buổi dạ vũ tưng bừng, mệt nhoài, từng con phố ch́m trong sương mờ che
khuất đường về...
Bây giờ Đại tá Quỳnh đứng đó, bên Nguyễn, giữa một ngày xuân héo hon.
Người gầy nhom, gương mặt hốc hác, má trũng sâu. Nh́n lại h́nh hài ḿnh,
chàng thấy đâu hơn ǵ. Chỉ một thoáng mơ, bỗng hiện về trong đáy hồn rời
ră cả khung trời yêu thương Đà Lạt và kỷ niệm rực rỡ của tháng ngày cũ có
hạnh phúc c̣n thơm hương mimosa, có t́nh yêu chưa biết nói lời phản trắc,
có một Đại tá Quỳnh uy nghi trong quân phục đại lễ gắn cấp hiệu cho sinh
viên các khóa, nay c̣n đâu! Mới có bốn năm vật đổi sao dời mà cả hai đă
trở thành thảm hại đến thế ư? Ông mặc bộ treillis bạc màu, chân đi dép
râu, sau lưng viết chữ Quỳnh thật to bằng mực tím. Thấy không ai để ư
Nguyễn bèn hỏi rất khẽ:
- Đại tá nghĩ sẽ có ngày về không?
Ông lấy tay che một bên tai, có vẻ chú ư lắm mới nghe lọt hết. Và trả lời
nhanh, chắc ngại bọn ăng-ten cứ lượn qua lượn lại trước mặt:
- Tôi nghĩ là rất khó ḷng, mặc dù vẫn cố hy vọng. Điều quan trọng là anh
gắng giữ ǵn sức khỏe tốt để có sức chịu đựng. Gặp anh em khác cho tôi gửi
lời thăm!
Một thằng sà tới. Nguyễn vội nói lớn:
- Bác được thư gia đ́nh thường chứ?
Đại tá Quỳnh chưa kịp đáp th́ hắn đă gay gắt bảo Nguyễn, giọng trọ trẹ:
- Tôi lưu ư anh, không được quan hệ với các anh đại tá.
Chàng phản pháo liền:
- Nhưng anh là ai? Hôm nay ngày Tết được miễn!
Thằng nọ mặt hầm hầm, lớn tiếng:
- Tôi ở trong ban Trật Tự. Đề nghị (tiếng Việt Cộng có nghĩa "yêu cầu")
anh chấm dứt quan hệ linh tinh.
Chàng quay sang Đại tá Quỳnh :
- Thôi xin từ giă bác, chúc bác mạnh khỏe, b́nh an trong năm mới.
Rồi nh́n thẳng mặt thằng Trật Tự, giận dữ bỏ đi. Nguyễn gặp Đại tá Quỳnh
được một tháng th́ hai đội ḅ lục –đội trưởng là Lê Đ́nh Luân và Dương
Hiếu Nghĩa– chuyển xuống K5, cách đó độ sáu cây số, cùng với các linh mục
tuyên úy mà bọn Công an đặc biệt căm thù.
Rồi một hôm, mẹ tôi lặn lội đến thăm, có Bội Trân hộ tống. Lần đầu được
phép, sau năm năm chờ đợi. Mất ba ngày đường trên hai chuyến xe lửa từ Nha
Trang ra Hà Nội, từ Hà Nội lên Ấm Thượng. Qua sông Hồng bằng phà máy, tới
K1 bằng xe trâu. Tại nhà tiếp tân, lúc đó khá đông người, ba mẹ con ôm
nhau khóc, rồi nói cười, mừng mừng tủi tủi, trước những cặp mắt cú vọ của
lũ vệ binh và quản giáo. Mẹ thút thít, xoa nắn hai cánh tay và ngực tôi,
như lúc nhỏ tôi từ Sài G̣n về quê Nha Trang nghỉ hè, chê con gầy quá, tội
con quá! Mẹ bạc gần nửa mái đầu, da sạm nắng, tay nổi gân xanh.
Suốt năm, Bội Trân nói, mẹ đi thăm nuôi "mệt nghỉ" rồi lo t́m đường cho
con vượt biên, làm sao mà không già yếu cho được. Ba ông con trai lớn và
một chàng rể tương lai đi cải tạo bốn nơi khác nhau, cô con gái út bị bắt
ngay trên ghe nhỏ, giam tại A30. Chưa đứa nào thoát được, mẹ tiếp lời, trừ
Thể Trân ra riêng, v́ cả nhà bị chúng nó theo dơi sát nút.
Bội Trân đẹp như trước kia, nổi bật giữa pḥng tiếp, dù thôi trang điểm.
Nhưng tóc cài hờ hững, mắt buồn vời vợi, mất hết vẻ hồn nhiên, tinh nghịch
cố hữu, khiến tôi ngậm ngùi tưởng đến những mỹ nhân tự thuở xưa hương sắc
không phai giữa gió đời vùi dập, kiêu sa trước nghịch cảnh, như các nhân
vật nữ trong những vở kịch cổ Hy Lạp. Em kể, và mẹ lắng nghe, thỉnh thoảng
gật gật đầu, phụ họa:
- Nhà ḿnh bị tịch thu được chúng nó trả một nửa, nửa kia làm trụ sở thanh
niên phường. Ba làm rẫy, mẹ lén nấu rượu chuối cho ba uống thay Martel. Em
phụ bán nước mía với em Huyền Trân. Chị Thể Trân đến được Mă Lai với chồng
con. Chị vẫn nhắc chuyện anh cho cậu em chồng hai quả trứng vịt lộn trong
kỳ thi ở trường Chiến Tranh Chính Trị và ông Đại tá chỉ huy trưởng hiền từ
của anh. Chị nói anh ngang tàng, đôi lúc chị tức anh lắm, nhưng vẫn thương
anh, hơn bất cứ ai, bởi anh là mẫu người của đàn ông, có chết cũng không
than van, cầu khẩn, lúc nào cũng hào hùng, kiêu hănh, giống như con chó
sói bị thương trong bài "La mort du loup" của Vigny ḿnh học năm nào đó...
Anh nhớ không, hồi nhỏ, một lần anh đánh lộn với mấy thằng lối xóm chuyên
chận đường chọc ghẹo tụi em, bị chảy máu mũi, mắt sưng vù, mà anh vẫn cắn
răng chịu đau, không khóc, lại c̣n bị ba mắng cho nữa...
Tôi lắc đầu, cười buồn. Ôi, xa rồi kỷ niệm, nhắc làm chi hỡi em? Và đổi đề
tài:
- Kha bây giờ ra sao? Có khoẻ không em?
Kha là hôn phu của Bội Trân, phi công A37, dưới tôi hai lớp tại
Jean-Jacques Rousseau. Sắp cưới th́ mất nước. V́ Bội Trân ở lại, Kha cũng
không đi.
Nghe tôi hỏi, Bội Trân chớp mắt, buồn rầu nh́n ra sân. Bầu trời thấp, đục,
giăng mây xám, như sắp đổ mưa. Gió rừng tuôn qua vách nứa ngập gian nhà
trống trải, không cửa, lạnh từng cơn. Em th́ thầm:
- Mẹ và em đă ghé thăm Kha ở Hà Nam Ninh trên đường lên anh đây. Cũng tàn
úa, như anh, như mọi người, sức khỏe giảm sút nhiều... Em sẽ chờ anh ấy,
bao lâu cũng được.
Tôi quay sang mẹ, bùi ngùi nói:
- Tất cả đều do lỗi của con. Phải chi ngày đó con biết nghe lời em đưa gia
đ́nh...
Mẹ ngắt lời:
- Cả nước đều lầm, đâu phải riêng con. Chuyện cũ, thôi đừng nghĩ đến nữa.
Bội Trân tiếp:
- Nhưng có thế này em mới được về "phục viên" ở hẳn với ba mẹ chứ! Em vẫn
thương anh và hănh diện v́ anh.
Mẹ và em nói đủ thứ chuyện, nhưng không đề cập đến một tin tôi chờ mà ngại
không dám hỏi. Dường như hiểu ư, lúc mẹ quay qua tiếp một bà đồng hành
ngồi cùng bàn, Bội Trân nắm bàn tay tôi, siết chặt, và khẽ nói:
- Lệ Ngà đă lấy chồng. Hai năm sau khi anh ra đi. Em đâu ngờ!
Tự dưng tôi buột miệng, không chút mỉa mai:
- Hai năm là c̣n khá thủy chung đấy chứ em!
Tôi tưởng sẽ phải đứng tim, ngất xỉu. Nhưng lạ quá, chỉ thấy buốt nhói một
chút như kim châm. Có lẽ v́ đă chuẩn bị đón nhận sự thật quá lâu, từ năm
năm rồi. Một thiên thu. Chợt nhớ một anh bạn Thiết giáp vừa vào Long Giao
mấy tháng đă nhận được thư vợ xin anh cho phép "bước thêm một bước nữa" và
kư vào tờ đơn ly dị và giấy nhường tài sản kèm theo, và cả đời tôi không
quên được giọng cười khinh bạc của anh sau khi viết trả lời: "Nhất trí.
Cho cô hết. Nhưng khuyên cô không nên bước, mà nên chạy cho nó nhanh." Tôi
không được như anh ta. Bởi vô vàn kỷ niệm ngát hương ngày mới yêu ùa về,
thay nhau vỡ như bong bóng. Lệ Ngà. Bạn học thân thiết của Bội Trân. Tà áo
thiên thanh và ḍng tóc buông lơi trong nắng sớm phi trường Liên Khương,
những lần em bay lên gặp anh. Lệ Ngà. Những chiều đi dưới mưa lất phất qua
những đồi thông, em hát nho nhỏ bài “Le jour où la pluie viendra... Ngày
mà mưa đến, sẽ có bao nhiêu là giọt kim cương cho t́nh ta...” Những ly
rượu Bordeaux sóng sánh ngọt lịm môi em trong quán L’eau Vive và bản
"Appassionata" trên phím dương cầm thánh thót như từng giọt lệ rơi, thiết
tha như lời tuyệt vọng gọi người t́nh về. Những ṿng tay cuống quưt t́m
nhau trong hoàng hôn tím trên đồi Cù. Những lời thề nguyền yêu đương cho
đến lúc đầu bạc răng long. Lệ Ngà. Hạnh phúc dối gian và ảo vọng phù du.
Tôi nhắm mắt giây lâu, nghe vị đắng và cơn giận thấm dần xương tủy. Và thở
dài nhè nhẹ, nh́n Bội Trân không nói. Đâu phải t́nh cờ em nhắc đến con chó
sói bị thương, cùng đường, của Vigny.
Em tiếp, giọng buồn rưng rưng:
- Không hiểu sao Ngà biết em sắp đi thăm anh. Đến gặp em, lần đầu tiên sau
mấy năm biệt tích. Em không nỡ đuổi. Khóc suốt buổi, nhưng không nói một
lời ǵ về anh. Khi chia tay, chị ta nhờ em trao anh những phong chocolat
Meunier mà chị ta nói ngày xưa anh rất thích, và cho em một số tiền làm lộ
phí, nhưng dĩ nhiên em không nhận ǵ hết... Em biết tính anh quá mà!
Tôi nói cám ơn em. Rồi cả hai im lặng, đuổi theo ư nghĩ riêng...
Hai giờ trôi qua mau. Tên cán bộ vén tay áo xem đồng hồ, bảo tất cả chuẩn
bị ra về, vác quà vào trại. Khi ôm hôn tôi từ biệt, lợi dụng tiếng ồn ào,
Bội Trân nói một hơi, thật nhanh, qua màn lệ, bằng tiếng Pháp:
- Ba dặn anh đừng tin bọn Cộng sản, đừng khai thật, khai sao lặp lại y như
vậy, đừng tin các phong trào phục quốc, tất cả đều là cạm bẫy của Việt
Cộng. Em nghe đài VOA và BBC nói các nghị sĩ, dân biểu Mỹ, và cả thế giới
đang quan tâm đến số phận của các anh. Đừng tuyệt vọng nghe anh. Nhớ đọc
kinh, cầu nguyện nhiều xin Chúa và Đức Mẹ che chở. Cả nhà chờ anh đó. Em
thương anh. Em thương anh.
Mẹ và em về hơn hai tháng, Nguyễn được chỉ định vào đội Xây Dựng, có nhiệm
vụ cất nhà ở cho tù, heo, và cán bộ, và bắc cầu qua suối cho dân. Lúc đầu
chàng phụ tá cho Lưu Ninh, Thiếu tá Bộ Binh, trong tổ vữa (trộn hồ), và
sau khi Ninh qua “khâu” lợp chàng được thăng chức tổ trưởng, và tổ phó là
Đào Văn Bảnh, Trung tá Bộ Tổng Tham Mưu. Bảnh tính t́nh điềm đạm, cởi mở,
sau trở thành một trong những bạn tù thân thiết nhất. Không có tổ viên.
Suốt ngày hai tên h́ hục trộn hàng đống vữa lớn, nhỏ, để sẵn, chờ một toán
đem xe cải tiến, do ông nhà báo Việt Tấn Xă Đinh Phụng Tiến chỉ huy, đến
xúc giao cho các thợ xây. Trong đội, nằm cạnh chàng, có Đại đức Nguyễn
Long, quê Quảng Ngăi, lo nấu nước, làm tạp dịch. Ông hiền lành, thật thà,
ưa giúp đỡ mọi người. Nhiều đêm, vài anh nổi hứng, oang oang kể chuyện đàn
bà con gái, chơi bời trước kia. Ông cũng bị nghe, và lần nào cũng lầm rầm
bên tai Nguyễn:
- Mô Phật! Chơi chi mà chơi dữ rứa hè!
Bữa nọ, một bà già khu gia binh cho đội một con chó con vừa chết. Một anh
gốc Hố Nai xung phong trổ tài nấu rựa mận với muối, rau muống, và củ riềng
–mọc đầy bên vệ đường. Mỗi người được chia hai miếng bằng ngón chân cái.
Ai cũng "hồ hởi" ăn, trừ Đại đức Long. Ông đi t́m Nguyễn, cho phần của
ông, mặc dù quanh năm ai cũng thiếu chất thịt và ông chưa được thăm nuôi.
Ông nói:
- Tôi c̣n tu. Anh ăn giùm cho!
Một hôm, đội được điều động làm công tác "đột xuất" (bất ngờ) là ra "nghĩa
địa", tức một băi đất trống sát chân núi, làm cỏ và cắm mộ bia cho các anh
em đă nằm xuống. Nguyễn đếm gần hai trăm mộ –kỳ thực chỉ là những nấm đất
vùi sơ với mảnh gỗ nhỏ ghi vội tên người chết. Trong số có vài ông tỉnh
trưởng, trung đoàn trưởng. Có Trung tá Nguyễn Văn Năm, thuộc trường Đại
học CTCT, người hiền như Bụt, nổi tiếng về khoa bói toán, bấm độn, và một
người quen biết từ trại Sơn La, Trung tá Đặng B́nh Minh –cả hai trúng nắng
cùng một lúc ngoài hiện trường lao động, được chở về trại cùng trong một
chiếc xe trâu, hôn mê và qua đời cùng một giờ. Anh em kể, vợ phi công
Minh, một dược sĩ trẻ đẹp, mới thăm anh vài ngày trước, từ Hà Nội trở lại
thăm tiếp khi anh vừa mất, được dẫn ra nghĩa địa, khóc như mưa, rồi cắt
tóc để lại trên mộ cùng với một bài thơ. Nguyễn vừa giẫy cỏ vừa thầm khấn
các anh phù hộ cho tất cả tai qua nạn khỏi và mau về sum họp với gia đ́nh.
Và thắc mắc không hiểu sao bữa nay bọn cai tù lại tử tế như vậy. Th́ ra,
về sau mới biết, có một phái đoàn cao cấp đến thăm trại.
Cuối năm 1980, cả đội của Nguyễn được điều động đến K5 xây hội trường và
khu gia binh cho công an. Tại đây, Nguyễn rất mừng được thấy lại Đại tá
Nguyễn Quốc Quỳnh, mỗi buổi sáng tập họp. Kỳ này, trông ông đỡ tiều tụy.
Tết 1981, mẹ chàng và Bội Trân ra Vĩnh Phú lần thứ hai, với Huyền Trân, cô
em út xinh đẹp vừa tṛn mười tám. Chàng soạn một ít bánh ḿ khô, đường và
ḿ gói, mấy viên thuốc cảm, bỏ vào một bọc ni-lông, chờ buổi chiều các đội
đi tắm suối chung lẻn đến phía các "ḅ lục", gặp Đại tá Quỳnh trao cho
ông, nói:
- Tôi mới được thăm, xin biếu Đại tá.
Hai tháng sau, đến lượt ông được thăm, và một buổi sáng Nguyễn đang đánh
vữa th́ đội của ông đi ngang. Ông gật đầu ra dấu cho chàng đến sát hàng
rào kẽm gai và dúi vào tay một gói lương khô đủ loại. Thằng vệ binh thấy
được, chạy tới khám. Không có thư từ, mật hiệu, nó trả lại, mồm càu nhàu:
- Quà với cáp linh tinh!
Lúc này, tổ vữa làm việc gần bếp và giếng nước cơ quan. Một hôm, một trung
sĩ công an c̣n trẻ, lạ hoắc, lén vệ binh, đến gần, run run hỏi nhỏ:
- Các anh có B6, cho tôi xin một ít. Nhà tôi mới sinh bị phù (thủng) nặng.
Việc xảy ra đột ngột, Nguyễn và Bảnh đưa mắt nh́n nhau, không đáp, sợ bị
gài bẫy. Anh ta vội tiếp:
- Nói thật đấy mà! Không tin, các anh cứ vào đây xem.
Suy nghĩ một hồi, Nguyễn đánh liều đi theo anh ta, c̣n Bảnh ở lại canh
chừng đống vữa và tên vệ binh. Vào nhà, thấy chị vợ da mét xanh, mặt mày,
tay chân sưng húp, nằm bên đứa con đỏ hỏn, bé như con chuột. Chị ta nói
thuốc bệnh xá cấp thiếu, và không có thức ăn bổ dưỡng.
Hai anh chàng phân vân măi. Đối tượng giúp đỡ phải là bạn tù chứ, của đâu
mà lo cho Công an! Nhưng hầu hết anh em đều đă được thăm nuôi, hoặc nếu
chưa, đă được Bảnh, Nguyễn và bạn bè chia sẻ phần nào rồi. Cuối cùng, động
ḷng trắc ẩn, cả hai góp lại được chừng bốn mươi viên B6 để dành từ các
lần tiếp tế, đă quá hạn, nhưng không c̣n ǵ hơn, và một hộp sữa đậc cho
đứa bé, đem giấu dưới một gốc cây, làm hiệu cho anh ta đến lấy. Hai tuần
sau, một buổi trưa, chị vợ đang nấu bếp cơ quan thấy hai chàng thợ vữa
đến, vội tiến ra, nh́n trước nh́n sau, bảo:
- Cảm ơn hai anh, hôm nay em đă đỡ nhiều. Có xuất cơm trắng và miếng thịt
trâu bồi dưỡng em mang cho hai anh ở gốc cây kia. Nhớ xem chừng cán bộ bảo
vệ, kẻo em bị kiểm điểm...
Rồi từ đội Xây Dựng, Nguyễn được Linh mục Trần Thanh Cao, giỏi nhạc, đẹp
trai, vui tính, có quen biết ngoài đời, bốc về đội văn nghệ mới thành lập
do ông làm đội trưởng, để tỵ nạn lao động vài tháng, mặc dù chàng dốt đặc
về ca nhạc kịch. Nhân tài, cũng cỡ chàng, biệt phái từ các đội. Có ba anh
giả ba sơn nữ Phà Ca mang gùi, đeo ṿng, lắc lư múa theo bài Tiếng chày
trên sóc Bom Bo, trông xa, và v́ vắng đàn bà lâu ngày, thấy cũng hấp dẫn
không thua Thanh Nga. Có tổ cải lương với đầy đủ vai hề, đào thương, kép
độc. Đội được lệnh tŕnh diễn giúp vui một phái đoàn thanh tra trung ương.
Cha Cao cho Nguyễn vào ban hợp xướng, bè alto ngang phè phè. Ông khuyến
khích các ca viên:
- Ăn sắn và hút thuốc lào mà hát như vậy là được rồi!
Một hôm, trại phó đến thăm. Ban hát đang tập một bài có nhắc tên Hồ Chí
Minh và hang Pắc Pó, hay ao sen, ao cá ǵ đó, do cha Cao đặt ḥa âm thành
bốn bè, mỗi bè tập riêng. Hắn chăm chú nghe, vui vẻ, rồi bỗng nhăn mặt,
gọi cha Cao lại, giận dữ quát:
- Anh bôi bác Cách mạng đấy phỏng? Tên Bác kính yêu như thế mà... mà anh
dám đổi nà Hô, Hố, Hộ, Hổ như thế th́... th́ nà anh nếu náo thật!
Cha phân trần, nhưng hắn gạt đi:
- Bỏ, bỏ tất! Bè với không bè!
Lần khác, hắn đến xem tập kịch. Hắn lại nhăn mặt, lại gọi cha Cao, chỉ tay
về phía ông trung tá nhà văn trọng tuổi, bút danh Kư giả Lô Răng, đóng vai
một cán bộ huyện. Nguyễn đứng gần cha Cao, nghe hắn bảo:
- Thay anh kia cho tôi! Cán bộ cách mạng chúng tôi không bao giờ đi chân
thọt! Anh có ư đồ phải không?
Cha Cao ngẩn người ra, cứng họng. Bấy giờ, Nguyễn mới nh́n kỹ ông kịch sĩ
xui xẻo. Quả thật, chân bước của ông hơi khập khiễng.
Văn nghệ xong, đội giải tán trong sự tiếc nuối của các nghệ sĩ bất đắc dĩ.
Cha Cao đi trồng mía. Nguyễn bị hoàn trả về đội xây, đánh vữa trở lại với
Đào văn Bảnh.
Bất ngờ, lại bị “biên chế” nữa. Các sĩ quan cấp tá và tuyên úy một sáng
sớm phải lên đường di chuyển về một nơi nào không rơ. Nguyễn ngồi trong
hàng nh́n theo bóng Đại tá Quỳnh và bạn bè, có cả Đại đức Long và cha Cao,
lầm lũi bước lên xe, mang theo những túi tư trang gọn nhẹ, như chính cuộc
đời trống vắng, buồn tênh của đám tù nhân. Lần đó, chàng nghĩ khó c̣n gặp
lại nhau, và tự dưng ḷng nao nao như mất người thân thuộc.
Năm sau, đội Xây Dựng được trở về K1. Mỗi tối, khi cửa buồng giam đóng
lại, từng nhóm tụm năm tụm ba nhỏ to nói chuyện, đánh cờ, uống nước trà,
hoặc bàn luận thời cuộc từ những tin tức hiếm hoi, thường phóng đại, do
các bà thăm nuôi cung cấp. Thời gian này, Nguyễn được nhóm thân hữu đặt
biệt danh "b́nh luận gia tin tức quốc tế". Một cách thành thật, tự tin,
chàng phân tích theo chiều hướng có lợi, hợp với ước vọng của mọi người,
trong khi thực tế có lẽ khác xa. Bọn cán bộ h́nh như về sau cũng muốn thả
lỏng, miễn đừng ai phá phách, trốn trại, trốn lao động, hoặc công khai
"phản động".
Những giàn ăng-ten bị bứng hết, và anh em có thể phát biểu vung vít, thoải
mái, trong nội bộ từng nhóm. Bảy năm rồi c̣n ǵ! Đau khổ đă thành thói
quen. Nhớ vợ thương con cũng đă ch́m sâu vào tận cuối hồn. Không c̣n những
anh đêm khuya khóc rưng rức trong chăn của thời gian đầu xa gia đ́nh êm
ấm. Trái tim hóa thành đá hết rồi. Giờ đây, phản kháng, dưới h́nh thức nào
đó, bùng lên từ sự chịu đựng câm nín dồn ép qua nhiều năm. Có người khai
bệnh nghỉ lao động dài dài.
Hoặc giả khùng chửi xéo chế độ. Hoặc c̣n đập cả vệ binh hỗn láo để rồi, dĩ
nhiên, bị biệt giam và hành hạ dă man. Nguyễn bắt đầu để râu, làm tên quản
giáo Vinh –nói ngọng, chữ tr thành t, chữ lthành n– rất ngứa mắt, bắt kiểm
điểm, nên thấy hắn từ xa chàng lánh mặt.
Trong buồng giam có một anh chuyên "chiếu phim", tức kể chuyện, thật hay
và duyên dáng. Tối đến, tù nhân bu quanh, thay nhau rót trà, mời kẹo, đấm
lưng cho anh ta, để được nghe kể đủ thứ chuyện, từ Cô gái Đồ Long đến La
valse dans l’ombre quaThần điêu đại hiệp. Một anh nữa, Trung úy Phạm Hữu
Lư, xuất thân trường Đại học CTCT, hát nhạc vàng rất mùi. Suốt một đêm
giao thừa, Lư ca một hơi hơn một chục bản t́nh lâm ly, như Chiều mưa biên
giới anh đi về đâu hoặc Xuân này nếu con không về, chắc mẹ buồn lắm, làm
ai nấy mắt cay sè, muốn khóc. Bọn vệ binh gác cửa, đa số là thanh niên mới
lớn, nghệt cổ ra nghe, thậm chí c̣n bảo "anh lào đó hát nại" vài câu...
Đại tá Nguyễn Quốc Quỳnh và hầu hết các nhân vật trong "truyện" này kẻ
trước người sau đă đến bến bờ tự do. Từ Rose City, thỉnh thoảng tôi gọi
ông hay viết thư thăm hỏi. Đại úy Hoàng Bá Linh, Thiếu tá Lê Ân, Trung tá
Đào Văn Bảnh đă mất sau khi ra khỏi tù, trong những hoàn cảnh khác nhau.
Phi công Nguyễn Hữu Trí không rơ trôi dạt phương nào, cũng như cha Trần
Thanh Cao và thầy Nguyễn Long.
Mẹ tôi, đă ngoài tám mươi, vẫn c̣n nơi quê nhà, ở với Huyền Trân và chồng
con. Ba tôi mất, không được gặp mặt. Những người em "cải tạo" về, lần lượt
định cư tại các nước, trừ Kha chết trong tù. Bội Trân ở vậy, không yêu ai
nữa, đúng theo lời thề hứa, trước khi trở thành một nữ tu ḍng kín, giữa
tuổi thanh xuân, làm nhiều con tim tan nát. Lệ Ngà yên ngủ giấc ngàn thu,
sau một cơn bạo bệnh, trả hết cho dương gian những si mê và t́nh yêu mật
đắng. C̣n tôi, sau bao năm vật vă để vá lại mảnh đời rách mướp, đă bắt tay
được với hạnh phúc –nhỏ nhoi so với nỗi đau ngút ngàn phải trải qua. Nhưng
hồn vẫn chơi vơi theo kỷ niệm chỉ chực ̣a vỡ mỗi lần ở đầu dây tiếng mẹ và
em từ bên trời cũ, hoặc Đại tá Quỳnh từ Florida, vang lên.
Nữ tu Marie-Amélie Bội Trân nhắc Nguyễn nên tha thứ, tha thứ, tha thứ, và
nói tất cả chỉ là thử thách Chúa đă gửi đến. Nhưng đối với bạo quyền Việt
Cộng, chàng nói, làm sao tha thứ cho được? Đó là một bọn người gian manh,
độc tài, chuyên chế, đă d́m cả đất nước vào cảnh lầm than, đói khổ, qua ba
mươi năm, và bây giờ lại c̣n đốn mạt dâng đất, dâng biển cho quan thầy
Trung Cộng, mối họa muôn đời của dân tộc. Hận thù, Nguyễn sẽ không bao giờ
quên, mặc ai phỉnh gạt, kêu gào ḥa giải ḥa hợp. V́ chàng vẫn tin –theo
như lời viên đại tướng tổng tài La Mă nói với Ben-Hur lúc c̣n là một tù
nhân chèo thuyền (galérien) trong phim cùng tên, Ben-Hur– rằng
hận thù cho
sức mạnh, làm ta sống c̣n.
