Mỹ và Saudi Arabia: bạn hay thù?

 

Trần Lý

 

 

(‘Không có bạn bè vĩnh viễn, chỉ có lợi ích vĩnh cửu’)

     

Xin mời đọc lại bài “Petropolitics: Mỹ và Saudi Arabia, Bạn hay Thù”-Tràn Lý

   

Ngày 18 tháng 11 năm 2025, Thái tử kiêm Thủ Tướng Vương Quốc Saudi Arabia, Mohammed bin Salman, đã đến viếng thăm chính thức Hoa Kỳ. Ông được TT Trump tiếp đón rất long trọng, với mọi nghi lễ trang trọng dành cho các Vị Nguyên thủ Quốc gia. Cuộc viếng thăm này mở đầu cho một kỷ nguyên mới về ngoại giao Mỹ-Saudi và hai bên đã ký nhiều thỏa ước về an ninh quốc phòng và về hợp tác kinh tế...

 

 

Các thỏa thuận mới nhất giữa Mỹ-Saudi gồm:

 

1- Về Quốc Phòng và An ninh

• Thỏa ước Strategic Defense Agreement được ký kết để tăng cường các liên hệ giữa hai bên về đối tác quân sự.

• Saudi Arabia được công nhận chính thức như là một ‘major, non NATO ally’.

• Hoa Kỳ đồng ý bán cho Saudi một số thiết bị quân sự, kể cả các phi cơ chiến đấu F-35s và 300 xe tanks.

• Thỏa ước nhằm gia tăng sự cho phép các Công ty công nghiệp vũ khí Mỹ tham gia vào các kế hoạch đối tác lâu dài với các Công ty Saudi.

 

2- Về đầu tự kinh tế

• Saudi cam kết sẽ gia tăng các đầu tư kinh tế vào Mỹ, trị giá tổng cộng đến 1 ngàn tỷ (trillion) USD.

• Các khoản tiền đầu tư sẽ thuộc về các lĩnh vực như Trí khôn nhân tạo (AI), Sản xuất năng lượng và Khai thác các khoáng chất tối cần thiết...

 

3- Về lĩnh vực AI

• Một bản ký kết “Strategic Artificial Intelligence Partnership”, dự trù cung cấp cho Saudi các kỹ thuật tân tiến về AI, kể cả các semiconductors.

• Bàn thỏa ước cũng bao gồm việc xây dựng các Cơ sở hạ tầng AI cho Saudi cùng với việc mở rộng các đầu tư trong lĩnh vực này.

 

4-Về Năng lượng và Khoáng sản:

• Một thông báo song phương được ký kết để hoàn tất các thương thuyết về hợp tác sử dụng nguyên tử năng trong lĩnh vực dân sự.

• Mỹ và Saudi sẽ cùng ‘đối tác’ về Kim loại Đất hiếm, Một Công ty Mỹ sẽ có quyền sở hữu 49% trong việc xây dựng một Cơ sở tinh khiết hóa quặng đất hiếm tại Saudi, để làm giảm bớt sự tùy thuộc của Mỹ vào Tàu.

     

Những Chi tiết đáng chú ý trong Bàn Thỏa ước Saudi-Mỹ:

 

1- An ninh và Quốc Phòng: Vị thế: Major non-NATO ally

 

 

Với thỏa ước US-Saudi Strategic Defense Agreement (SDA), Hoa Kỳ công nhận đặt Saudi chính thức ở vào vị thế “Major non-NATO ally”, Chính quyền Trump tạo cho Saudi khả năng tiếp cận với các quân dụng, vũ khí tối tân của Mỹ như các thiết bị điện tử quân sự, có thể mua, những cộng tác kỹ thuật quân sự khác mà không cần qua những thủ tục, luật lệ của Mỹ về giấy phép hay các điều khoản bó buộc các quốc gia khác phải tuân theo khi muốn mua vũ khí và trang bị quân sự của Mỹ,,

     

Saudi sẽ là quốc gia thứ 20 trong danh sách “Major non-Nato ally”, hiện gồm:

 

Argentina, Australia, Bahrain, Brazil, Colombia, Ai cập, Israel, Nhật, Jordan, Kenya, Kuwait, Maroc, New Zealand, Pakistan, Philippines, Qatar, Nam Hàn,Thái Lan và Tunisia. Mỹ cũng xem (tuy không chính thức), Taiwan, như một ‘thực thể’ trong Nhóm này...

   

Trong dịp này, Mỹ và Saudi cũng ký một thỏa ước riêng về phòng thủ chiến lược “để tăng cường các cộng tác an ninh quốc phòng giữa 2 nước từ hơn 80 năm, đồng thời cũng tăng cường sự răn đe trong khu vực Trung Đông.’. Tuy không công bố những chi tiết, nhưng Tòa Bạch Ốc chỉ cho biết: Thỏa ước ghi rõ về việc chia sẻ trách nhiệm quân sự và gánh nặng tài chính, Saudi sẽ đóng góp vào chi phí cần thiết cùng Mỹ’. Saudi cũng xác nhận xem Mỹ như một đối tác chiến lược hàng đầu quan trọng nhất.

 

2- Hợp tác về Đất hiếm: (Financial Times Nov 19-2025)

   

Cũng trong chuyến viếng thăm này , Saudi và Mỹ đã ký  một thỏa ước “Critical Minerals Framework” về Cộng tác khai thác đất hiếm và Saudi sẽ chú trọng vào việc tinh luyện để chế tạo các kim loại REEs có thể sử dụng trong công nghiệp.

     

Chiến lược Quốc Gia Saudi Vision 2030, có mục tiêu biến đổi Saudi thành một quốc gia khai thác hầm mỏ, một trong những mục tiêu nhằm biến đổi nền kinh tế phụ thuộc vào dầu hỏa của Saudi sang một nền kinh tế năng lượng đa nguyên, phù hợp với các trào lưu thay đổi của thế giới...Saudi đầu tư vào Vision 2030 khoảng 2.5 ngàn tỷ (trillion) USD.

   

Tổ hợp Công nghiệp Đất hiếm Mỹ, MP Materials đã kết hợp với Bộ QP Mỹ và Công ty Khai mỏ quốc doanh Maaden của Saudi để xây dựng một Cơ sở chế biến tại Saudi.Thành phẩm sản xuất (đặc biệt chú trọng vào magnet) tại đây sẽ được cung cáp ‘độc quyền’ cho các nhu cầu quân sự của Mỹ và Saudi...

   

Theo các điều khoản vừa được ký kết, MP Materials và Chính phủ Mỹ sẽ cùng chung vốn để mua 49% cổ phần trong kế hoạch đầu tư mới; Maasen (Saudi) sẽ giữ 51% tổng số cổ phần (Phía Mỹ, Bộ QP sẽ đóng góp “gần như ’toàn bộ” số 49% này).

   

Cơ sở Saudi mới này sẽ tinh luyện và sản xuất cà hai loại REEs nặng và nhẹ (cả hai hiện đang do Tàu, thống lĩnh thị trường)

   

 Saudi có những mỏ đất hiếm tại khu vực gần Jeddah. Mỏ Jabal Sayid với trữ lượng đứng hàng thứ 6 thế giới, gồm những quặng REEs nặng như dysprosium, terbium, trữ lượng khoảng 552 ngàn tấn)... và REEs nhẹ như neodymium, praseodymium...(khoảng 355 ngàn tấn).

   

Trị giá các trữ lượng về khoáng sản của Saudi được ước lượng khoảng 1.3 ngàn tỷ (trillion) USD, năm 2016; sau đó được ước định lại, thành 2.4 trillions vào 2024.

     

CSIS (Nov 19, 2025) có những phân tích về ‘Liên hệ Đất hiếm giữa Mỹ và Saudi’:

   

Hai Quốc gia đề ra “Strategic Framework for Cooperation” song phương, về liên hệ khoáng chất, nhằm bảo đảm các nguồn cung cấp về uranium, kim loại, magnet thường trực (permanent magnet), và các kim loại tối cần thiết khác….

   

CSIS có bản đỏ về các vùng quặng mỏ của Saudi:

 

     

CSIS cũng cho biết Cơ sở tinh luyện Kim loại đất hiếm xây dựng tại Saudi, có rất nhiều ưu điểm, so sánh với xây dựng tại Mỹ!

   

Saudi đã nhanh chóng tổ chức phối hợp được những khả năng hoạt động chuyên trách về tinh luyện (downstream) và về vận chuyển, phân phối (midstream), thành phẩm quặng mỏ... Saudi hy vọng sẽ trở thành một trong 7 quốc gia hàng đầu về khai thác quặng mỏ vào 2030. Mục tiêu này (với sự cộng tác và yểm trợ mật thiết của Mỹ) hy vọng sẽ phá vỡ được ‘thế’ độc quyền’ hiện nay của Tàu.

   

Saudi có nhiều ưu điểm:

• Saudi có sẵn nguồn cung cấp năng lượng giá rẻ, tối cần thiết cho việc tinh luyện quặng mỏ (năng lượng cần để tinh luyện cao gấp, từ 9-11 lần, cần để khai quặng) ...

• Saudi không có những luật lệ phức tạp về công nghiệp khai thác mỏ quặng như Hoa Kỳ. Khi khởi động Kế hoạch Vision 2030, Chính phủ Saudi đã cho áp dụng những luật lệ rất rộng rãi về đầu tư, đơn giản hóa đến mức tối đa việc cấp giấy phép khai thác và tạo nhiều thuận lợi cho các công ty ngoại quốc muốn đầu tư vào khu vực dầu mỏ. Giấy phép khai thác mỏ tại Saudi chỉ mất 180 ngày (từ khi nộp) so với phải mất từ 7 đến 10 năm (!) tại Mỹ.

• Saudi đang trở thành một ‘hub’ không chỉ, từ khai thác nguyên liệu nội địa mà còn có khả năng tinh luyện quặng mỏ từ các nơi khác (các quốc gia thân hữu) đưa đến Saudi để chuyển biến. Saudi đang là địa điểm ‘chế biến’ gần nhất cho 5 trong số 10 quốc gia khai thác quặng mỏ quan trọng của thế giới (năm 2024): Malawi, Namibia, Nam Phi, Uganda...và Saudi Arabia...

• Saudi không chỉ có tham vọng tinh luyện REEs mà còn trong việc khai thác các kim loại quý hiếm khác như nickel, nhôm, gallium, đồng, lithium và phosphates.

 

Saudi sẽ khỏi sư sản xuất lithium vào 2027, với sự cộng tác của Hoa Kỳ (qua Aramco), khai thác từ nước thải của công nghiệp dầu khí, có sẵn tại Saudi

   

CSIS nhắc lại một số liên hệ ‘chiến lược toàn cầu’ trước đây giữa Mỹ và Saudi...

...” Liên hệ Mỹ-Saudi, từ lâu đã dựa trên căn bản ‘tài nguyên thiên nhiên’: Liên minh được thành lập ngay sau Thế chiến 2 vào năm 1945, khi TT Mỹ Franklin D. Roosevelt và Vua Abdulaziz Ibn Sau gặp nhau trên Chiến hạm Mỹ USS Quincy và đã lập ra một liên minh ‘lịch sử’ ‘oil for security’: Mỹ chịu trách nhiệm bảo vệ an ninh cho Saudi đổi lại với việc Saudi để Mỹ tiếp cận với trữ lượng dầu hỏa Saudi...Trong suốt các thập niên 1970s và 1980s, các Công ty Mỹ đã đầu tư rất nhiều vào lĩnh vực dầu hỏa của Saudi, củng cố các liên hệ thương mại giữa 2 nước. Trong những năm 1990s và 2000s, Mỹ vẫn giữ một vai trò quan trọng trong các vấn đề quân sự và kinh tế của Saudi, xem Saudi như một đối tác quan trọng. Saudi vẫn là một nguồn cung cấp dầu hỏa chính cho Mỹ. Ngay sau khi Mỹ tự túc được về dầu-khí (fracking), không còn tùy thuộc vào dầu hỏa nhập càng, Saudi vẫn còn là một nước sản xuất dầu hỏa và ‘cộng tác’ mật thiết với Mỹ trong các  chính sách ‘điều hành ‘ thế giới... bằng năng lượng...”

   

Theo CSIS, Saudi đang gia nhập ‘quỹ đạo’ của Chính sách Mỹ dùng năng lượng điều hướng toàn cầu (từ 2030) sử dụng các nguồn năng lượng mới... thay cho dầu khí... (chuyển từ petropolitics sang... energy-politics)

 

3- Cộng tác về Năng lượng Nguyên tử:

   

Thỏa ước Saudi-Mỹ có loan báo về một ‘tuyên cáo chung’ về hợp tác giữa 2 quốc  gia trong lĩnh vực Nguyên từ năng dân dụng.Thỏa ước “Civil Nuclear Cooperation Agreement” tạo căn bản cho một hợp tác lâu dài, đối tác trị giá nhiều tỷ USD, xác định vai trò chính của Chính phủ Mỹ và của các Công ty Mỹ trong các Chương trình sử dụng Năng lượng nguyên tử trong mục đích dân dụng của Saudi và đảm bảo là những cộng tác này sẽ theo đúng các nguyên tắc ’không phổ biến vũ khí nguyên tử’.

   

Sự cộng tác về nguyên tử năng này rất có ý nghĩa, khi Saudi có những quặng mõ REEs cùng chung với các tài nguyên về uranium: Chỉ riêng mỏ Jabal Sayud đã có trữ lượng đến 31 ngàn tấn uranium. Các trữ lượng uranium này, đủ để đưa Saudi lên vị thế đặc biệt có thể tự cung cấp được nhiên liệu cho các lò nguyên tử cung cấp điện năng, yểm trợ cho nhu cầu nội địa, đồng thời tạo tiềm năng xuất cảng uranium sang Hoa Kỳ (hiện nay, Nga và Tàu kiểm soát các thương vụ, khai thác uranium, kẻ cả làm giàu’...uranium. Một đe dọa trực tiếp cho an ninh của Mỹ; Mỹ vẫn đang nhập cảng uranium từ Nga (30% nhu cầu, trong 2022). Năm 2024, TT Biden ký sắc lệnh hành chính Prohibiting Russian Uranium Imports Act’ giảm lệ thuộc vào uranium Nga và thúc đẩy sản xuất Uranium tại Mỹ (Sắc lệnh này giới hạn việc nhập quặng thô của Nga, từ 11-08-2024 đến 30-12-2040), và chưa có phương án thay thế, nay Saudi sẽ có thể là đối tác chính của Mỹ, cung cấp Uranium cho Công nghiệp Nguyên tử Mỹ... 

 

 

Việc thương thuyết về hợp tác Nguyên tử năng giữa Mỹ và Saudi đã kéo dài từ lâu:

• Năm 2008, Mỹ và Saudi ký một Memorandum of Understanding (MOU), về công tác trong các ứng dụng nguyên tử năng vào các mục tiêu hòa bình bao gồm y học, kỹ nghệ và tạo điện năng; sau đó Mỹ tiếp tục thăm dò để tìm cách đi đến một thỏa hiệp song phương về nguyên tử năng.

• Các cuộc thảo luận trong những năm 2012 và 2018 chú trọng vào một thỏa ước “123” Agreement, có thể ký kết, trong đó ghi rõ những điều kiện cộng tác phát triển nguyên tử năng và bảo đảm chỉ dùng trong mục đích dân sự và không chuyển sang phát triển vũ khí...Các Cam Kết trong Thỏa hiệp này sẽ cần phải được Quốc hội Hoa Kỳ... thông qua mới có giá trị pháp lý!.

   

Tiếp theo Thỏa ước 2025...nay chỉ cần TT Trump chính thức chuyển ‘Section 123 Agreement này sang Quốc hội Hoa Kỳ và chờ để được chuẩn thuận.

   

Đối với các Công ty Nguyên tử năng Mỹ thì Thỏa hiệp Mỹ-Saudi 2025.  là một cơ hội rất thuận lợi để giúp phát triển các thương vụ xuất cảng kỹ thuật và thiết bị, bán các  lò phản ứng hạt nhân (nuclear reactor), đang bị giới hạn bởi các luật lệ, để Nga chiếm  thị trường. Xuất cảng các reactor sang Saudi sẽ giúp Công nghiệp Nguyên tử năng của Mỹ học thêm được các tiến bộ về sản xuất các reactors và cạnh tranh được trên thị trường thế giới. Các đơn đặt hàng của Saudi sẽ giúp phục hồi công nghiệp chế tạo các lò hạt nhân tại Hoa Kỳ, đang bị đình trệ; đồng thời giúp công nghiệp Mỹ gia tăng được việc hữu hiệu hóa các reactors, giảm được giá thành của các reactors...

 

 

4- Vài điều về ‘thỏa hiệp’ AI

   

 

Thỏa ước “AI Memorandum Of Understanding” Saudi-Mỹ 2025 cũng có những điều khoản về việc cộng tác AI:   

   

Mỹ đồng ý bán cho Công ty AI HUMAIN của Saudi và bán cho Công ty G-42 của UAD khoảng 70 ngàn chips Nvidia tân tiến (advanced), trị giá khoảng 1 tỷ USD.

     

HUMAIN dự trù sẽ nhận 35 ngàn GB300 servers chứa processor tân tiến Blackwell B300

   

Quyết định bán các chips này là một thay đổi đảo ngược các chính sách trước đây của Mỹ, không cho phép xuất cảng chips AI sang các quốc gia vùng Vịnh, do quan ngại sẽ bị ‘mất’ các bí mật, khi chips được chuyển tiếp sang cho Tàu.

   

Trước khi mãn nhiệm kỳ, TT Biden đã ký sắc lệnh ngăn việc xuất cảng cát chips Nvidia, với mục đích bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ Mỹ, chống ‘thủ đắc bất hợp pháp’ của Tàu. Trump đảo ngược quyết định và cho rằng: Cần phát triển rộng rãi, để tiếp tục giữ thế thượng phong về AI toàn cầu và để giữ được vai trò lãnh đạo toàn cầu  của Mỹ về kỷ thuật AI.

 

Phương thức đối phó với Tàu của Trump khác hẳn với Biden- Xin đọc một bài phân tích riêng...

   

Công ty AI, HUMAIN của Saudi Arabia, có vốn đầu tư lên đến 1 ngàn tỷ (trillion) USD do Quỹ đầu tư Quốc gia=Public Investment Fund), đang có những hợp đồng với Adobe, Qualcomm, AMD, Cisco, GlobalAI, Groq, Luma và xAI...

 

   

HUMAIN cũng sẽ hợp tác với xAI của Elon Musk để xây dựng một Trung tâm Dữ kiện (Data Center), mạnh 500 megawatt tại Saudi Arabia. Đây là Trung tâm Data lớn nhất dược Mỹ xây dựng bên ngoài lãnh thổ Hoa Kỳ. Sự cộng tác này sẽ khiến cho xAI và Gtok chatbox được sử dụng trên toàn lãnh thổ Saudi...

   

Theo Kế hoạch phát triển này thì Saudi sẽ có tất cả các khả năng về AI trong vòng 1 năm, mà trước đây Saudi đã từng muốn thực hiện trong 20 năm qua...

 

 Với Bộ Thương mại Mỹ và các Công ty AI-Semiconductors Mỹ thì đây là những ‘thắng lợi chiến lược’ về kinh tế và thị trường.

     

HUMAIN và G42 (của UAE) là những Công ty  có những nguồn vốn rất dồi dào để đầu tư, và có sẵn những liên hệ kỹ thuật với Nvidia, và liên hệ tốt với Chính phủ Mỹ.

 

 Kế hoạch phát triển của HUMAIN và G42 phù hợp với Chiến Lược AI của Mỹ nhằm thiết kế một hub AI (dưới sự kiểm soát kỹ thuật của Mỹ) tại Trung Đông, ngăn chặn mọi ảnh hưởng của Tàu.

     

Microsoft cũng vừa có giấy phép xuất càng chips sang cho G42...  

   

Thỏa ước AI giữa Mỹ và Saudi, được đánh giá như một thắng lợi bước đầu của Mỹ trong cuộc chạy đua AI với Tàu. Với thỏa ước vừa ký kết này, G42 và HUMAIN đã ngưng mọi dự án cộng tác với các Công ty Tàu Huawei và ByreDance...!

 

(Huawei cố gắng xuất cảng các Ascend 910B processors sang UAE và Saudi, nhưng cố gắng này hoàn toàn thất bại khi hai quốc gia này chọn Nvidia. Huawei cũng có kế hoạch đầu tư 400 triệu USD vào ‘mạng clouds’ tại Saudi, dự trù cho đến 2028...)

       

5- Thỏa thuận về F-35 (xin đọc bài riêng)

                                                                                     

 

Trần Lý

11-2025