Chuyện Sài G̣n và sách ‘trước Bảy Lăm’


Nguyễn Vĩnh Nguyên

 


Có cuốn mới tinh, có cuốn rách b́a, đa số th́ ố vàng và đă nhạt màu mực. Mỗi cuốn sách một số phận, trôi nổi qua biết bao biến cố, bỗng một hôm trở về với người sưu tầm, người đọc như những báu vật của thời gian… Gọi đó là “sách Sài G̣n trước Bảy Lăm.”


Trên đường sách Sài G̣n giữa Quận Một ngày nay, có mấy kiosk bán sách cũ Sài G̣n xuất bản trước 1975. Ngoài sách, các ấn phẩm của thời kỳ này như báo chí, bản đồ, post-card và tờ nhạc cũng xuất hiện trở lại một cách công khai.


Quán Sách Mùa Thu là nơi có hàng ngàn đầu sách đầy bất ngờ tụ về từ những thư viện gia đ́nh khóa kín gần nửa thế kỷ. Nếu các ông Duyên Anh, Phạm Công Thiện mà sống lại, dạo bước qua mấy chỗ này hẳn sẽ bất ngờ v́ tác phẩm của ḿnh c̣n được đám hậu duệ sưu tầm đủ. Các sách văn học, triết học, chính trị… đ́nh đám của một thời kỳ xuất bản tự do đă trở lại với độc giả hôm nay, bằng chính nguyên bản như mới, được người bán trau chuốt giữ ǵn, đóng b́a, may lại gáy. Màu giấy vàng, lối làm b́a sách thanh nhă của một thời… khoác lên những giá sách quư một màu thời gian sâu thẳm.


Trong một cuộc triển lăm sách cũ do các bạn sưu tập tổ chức, tôi đă gặp một độc giả năm xưa đứng khóc ṛng như trẻ thơ khi cầm trên tay cuốn sách “Quốc Sử” của Lớp Nhất, v́ cuốn sách gợi nhớ đến một người bạn chung lớp đă bỏ xác trên biển hồi sau 1975.


Sách chạm vào kư ức của từng người theo một cách thế riêng, âm thầm. Tôi cũng từng dẫn những bạn bè lớn tuổi đến đây sau nhiều năm xa nước, họ mân mê những bản sách cũ đă trôi dạt qua những biến cố lịch sử như chính cuộc đời họ, mà quên cả thời gian trở về với thực tại.


Giáo sư thiên văn học Trịnh Xuân Thuận (thứ hai, trái) và sử gia Philippe Papin t́m hiểu về sách xuất bản tại Sài G̣n trước 1975 tại Quán Sách Mùa Thu trên đường sách Sài G̣n. (H́nh: Nguyễn Vĩnh Nguyên)


Gặp lại sách là gặp lại những người bạn thân thiết đă trải qua biết bao thăng trầm dâu bể. Những cuốn sách cũ khơi gợi lại kỷ niệm và gợi nhắc những kư ức đẹp đẽ hay đau buồn. Những quyển sách cũ lặng lẽ nối chuyện thời cuộc và kư ức cá nhân đă trở nên là một.


Vào khoảng thời gian sau 1975, nhiều người kể lại rằng, nhiều tủ sách, kho sách Sài G̣n đă bị đẩy ra vỉa hè để đốt. Một kiến trúc sư nói với tôi trong nước mắt rằng, cha anh đă phát điên bởi v́ thương sách. Ông ta nh́n cái cảnh những cuốn sách ḿnh nâng niu trân quư trở thành mồi cho ngọn lửa trong suốt vài ngày trời mới hết, và nghĩ ḿnh chỉ c̣n một con đường hoặc ra đi hoặc tự sát.


Nhưng ở vào thời kỳ đó, đâu chỉ ba của bạn tôi, nhiều người đă phải lựa chọn. Họ phải chôn xuống đất những ǵ chế độ mới coi là “tàn dư” để bảo toàn mạng sống và tránh những liên lụy cho người thân. Sau cùng người ta đă chọn những cách thế tồn tại trong một hoàn cảnh đầy ngặt nghèo và khốc liệt. Người nâng niu sách như những hiện thân của giá trị văn hóa, của đời sống thanh tao làm sao không đau đớn phát điên cho được khi phải lựa chọn thiêu sách để tự cứu lấy ḿnh.


Ấy vậy mà bằng những phương cách nào đó thật lạ lùng, những cuốn sách cũ của một thời đă lách qua những cơn băo lửa của thời cuộc để neo giữ một tinh thần, tái hiện một vàng son. Những pho sách qua thời gian đă làm toát lên một phong vị văn hóa khó lẫn, một sự quyến rũ như người giàu có trải nghiệm đang kể câu chuyện cuộc đời ḿnh, đầy mê hoặc.

 


Sách cũ xuất bản trước 1975 có sức hấp dẫn đặc biệt đối với người đọc ngày nay. (H́nh: Nguyễn Vĩnh Nguyên)


Đă có lúc, đâu chừng mươi mười năm trước, dân sưu tầm những sách “trước Bảy Lăm” c̣n rón rén rụt rè. Tôi c̣n nhớ thời đó, một tập thơ của Thanh Tâm Tuyền c̣n được đem ra đấu giá trong giới chơi sách, trong t́nh trạng lén lút v́ sợ bị an ninh theo dơi tịch thu. Sau đó, một tờ báo đă bị nhắc nhở v́ đăng bản tin bán đấu giá sách có nhắc đến tên một nhà thơ Sài G̣n cũ. Nhưng nhu cầu quy hồi những giá trị thuộc về văn hóa một thời đă dẫn dắt thị trường sách cũ theo một chiều hướng lạ lùng. Nó buộc những gọng ḱm bấy lâu khóa chặt phải mở ra để văn hóa được liền lạc.


Về Sài G̣n bây giờ đi t́m sách cũ, sẽ không lạ ǵ chuyện các nhà sưu tầm, giới chơi sách cho đến buôn bán sách cũ đa phần là trẻ. Nhiều người sinh ra sau 1975, nhưng họ có một thao thức, bằng cách này cách khác, làm cho những di sản của một thời kỳ xuất bản được xuất hiện lại một cách tự nhiên, công khai, không rón rén. Họ nói về lịch sử xuất bản, tiểu sử các tác giả… một cách thông thạo như thể những người đă đắm ḿnh trong sinh khí văn hóa một thời Sài G̣n.


Cùng với các nhà sách offline, các diễn đàn sách xưa trên mạng cũng nhộn nhịp. Thông tin về từng đầu sách được giới thiệu trở lại một cách chi tiết. Như vậy, những ai chuyên t́m kiếm sách cũ có thể h́nh dung đến một không gian riêng mà đám an ninh không muốn dây vào cấm đoán nhưng cũng không công khai thừa nhận. Từ nguồn sách này, sẽ phát lộ nhiều chất liệu quư để thấy rơ những giá trị tinh hoa của trí thức, văn nghệ sĩ Sài G̣n thời kỳ đă qua. Chúng như những chứng tích này sẽ giúp người đọc hôm nay có một cái nh́n thấu suốt, khách quan về một giai đoạn văn hóa.


Mải mê đọc sách. (H́nh: Dân Huỳnh/Người Việt)

 

Nhiều cuốn sách cũ đă được giới xuất bản t́m cách tái bản. Trường hợp tác phẩm của các nhà văn Nguyễn Thị Thụy Vũ, Bà Tùng Long, Du Tử Lê, Vơ Phiến, Lê Tất Điều hay Dương Nghiễm Mậu… được giới làm xuất bản sinh sau đẻ muộn t́m kiếm ấn bản gốc từ những kho sách cũ như vậy để nhập liệu, làm văn bản và t́m cách tái bản. Dù việc này cũng chưa thật sự suôn sẻ trong bối cảnh kiểm duyệt xuất bản, nhưng những nỗ lực khai thông các trở lực để đặt một gạch nối hôm nay với hôm qua trong văn hóa Sài G̣n, ở giai đoạn này, đáng được nh́n với ánh mắt hoan hỉ hơn xét nét nghiệt ngă bởi những định kiến.


Quá khứ không c̣n biến thành những thêu dệt huyền hoặc, những cuốn sách cũ nói với hôm nay về thực tại của văn hóa hôm qua một cách chi tiết. Cho dù, chúng trở thành những báu vật (và được định giá rất cao so với sách mới xuất bản) nhưng những người cần vẫn không ngại ngần để đón về một di chỉ của kư ức.


Đi qua thời gian và những thăng trầm, những cuốn sách cũ “Sài G̣n trước Bảy Lăm” đang quay trở lại trong đời sống hôm nay thật lộng lẫy, huy hoàng, điều mà có lẽ nhiều người viết ra chúng, người ấn hành chúng, người bảo vệ chúng trong những kho tàng ẩn mật khó h́nh dung được.


Nói mỗi cuốn sách có một số phận, là đúng. Như người Sài G̣n, mỗi người một cách thế phiêu dạt cùng thành phố, cùng thời cuộc. Tiếng nói, ngôn từ của người một thời đă được ghi trên giấy, kinh qua những biến cố, đă không hư nát và ch́m vào thăm thẳm thời gian, mà c̣n vang vọng, bằng cách này, cách khác. Dù trong lặng lẽ, th́ vẫn là những chứng tích của một khoảnh khắc bừng sáng trong thời gian.

Đó chẳng phải là điều đáng để vui, dù là vui trong nước mắt?!

 

 

Nguyễn Vĩnh Nguyên

 

 

 

Tin Tức - B́nh Luận     Vinh Danh QLVNCH     Audio Files     Tham Khảo     Văn Học Nghệ Thuật     Trang Chính